این محصول در قالب ورد و قابل ویرایش در 45 صفحه می باشد.
فهرست
مقدمه. ۱
روش های تربیت در نهج البلاغه. ۵
روش تربیت فرزند. ۵
انتخاب همسر. ۵
ایّام بارداری. ۸
دوران کودکی.. ۹
دوران هفت سالگی یا آغاز تعلیم. ۱۲
همراه تربیت: ۱۲
۱ـ تعلیم قرآن و دانش.. ۱۳
۲ـ تقویت عاطفی، با تلقین محبت.. ۱۳
۳ـ تعلیم امور فنی نظامی و دانش روز ۱۴
۴ـ جدا سازی. ۱۴
۵ ـ وفا به وعدهها ۱۴
۶ـ تعلیم عبادات.. ۱۵
نوجوانی یا حساسترین دوران تربیت.. ۱۵
نامه به امام حسن. ۱۶
۱ـ پدر قبل از دیگران دل جوانش را فتح کند. ۱۶
۲ـ بیان احکام حلال و حرام. ۱۷
۳ـ الگو دهی.. ۱۸
۴ ـ تحکیم اعتقادات.. ۱۸
۵ ـ تشویق به عمل و بندگی.. ۱۹
۶ـ ساده بیان کردن مسائل. ۲۰
۷ ـ تعلیم مکارم اخلاق. ۲۱
الف: انصاف و دیگران را چون خود پنداشتن. ۲۱
ب: هر حرفی نگفتن: ۲۲
ج: دوری از خود بزرگ بینی و حرص… ۲۲
د: حفظ کرامت انسانی.. ۲۳
۵ ـ حفظ حرّیت انسانی.. ۲۳
پینوشتها: ۲۴
روش های تربیتی کودکان. ۲۸
بررسی روشهای تربیتی از نگاه قرآن. ۳۲
معنی تربیت.. ۳۲
اهمیت تربیت.. ۳۳
بررسی روش های تربیتی.. ۳۷
آسان گیری. ۳۷
لطیف سخن گفتن. ۳۸
معرفی نمونه های ناپسند. ۳۹
منابع و مآخذ. ۴۱
روش های تربیت در نهج البلاغه
روش تربیت فرزند
تربیت فرزند از بنیادیترین مسائل تربیتی شمرده میشود، و سنگ زیرین تربیتهای بعدی است، به همین جهت در دین مقدّس اسلام، سخنان معصومین، مخصوصاً امیرمؤمنان سخت بر این امر تکیه و تأکید شده است.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اکرموا اولادکم و احسنوا آدابهم؛(۱) فرزندان خود را گرامی دارید، و آنها را نیکو تربیت کنید.»
و علی(ع) فرمود: «حقّ الولد علی الوالدان یحسّن اسمه و یحسّن ادبه و یعلّمه القرآن؛(۲) حق فرزند بر پدر این است که اسم نیکو برای او انتخاب کند، و نیکو تربیتیش نماید، و قرآن را به او بیاموزد.» و حضرت امام سجّاد (ع) نیز در مقام تربیت فرزند و مسئولیّت سنگین الهی آن از پیشگاه خدا استعانت میجوید و عرضه میدارد: «و اعنی علی تربیتهم و تأدیبهم و برّهم؛(۳)(بارالها!) مرا در تربیت و تأدیب و نیکی فرزندانم یاری نما.» معلوم میشود مسئله به حدّی سنگین است که حضرت سجاد(ع) که امام معصوم است با آن عظمتش طلب استمداد از خداوند مینماید. منتهی نکته در خور دقت این است که در اسلام برنامه تربیت فرزند از دوران قبل از ازدواج شروع میشود، یعنی از زمان انتخاب همسر هم مرد و هم زن باید برنامه ریزی داشته باشند که پدر و مادر خوب و تربیت صحیح یافته انتخاب نمایند.
انتخاب همسر
صلاحیّت متقابل مرد و زن و یا همان پدر و مادر آینده سخت بر فرزند اثر دارد، زیرا اخلاق و اوصاف والدین طبق قانون «وراثت» به فرزندان منتقل میگردد. گرچه علم ژنتیک در غرب علم نو ظهوری است امّا قانون وراثت به صورت کلّی چهارده قرن است که در اسلام مطرح شده است.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «در خانواده صالح ازدواج کنید زیرا اخلاق (و خصوصیات) روحی به ارث میرسد.)(۴) در جای دیگر فرمود: «تخیّروا لنطفکم، فانّ النّساء یلدن اشباه اخوانهن و اخواتهنّ؛(۵) (همسر مناسبی) برای نطفه هایتان انتخاب کنید، زیرا زنان همانند برادران و خواهران خود فرزند به دنیا می‌آورند.» و در روایت دیگری میخوانیم: «انظر فی ایّ شیءٍ تضع ولدک فان الزق اساسٌ؛(۶) ببین نطفه خود را در چه محلی مستقر میکنی، زیرا اخلاق اجداد و پدران، به فرزندان به ارث میرسد.»
به همین جهت است که علی(ع) بعد از وفات فاطمه(س) میخواست همسر اختیار کند به عقیل برادرش ـ که اطلاعات وسیعی از نسب قبائل عرب و تاریخ گذشته آن روز داشت ـ سفارش فرمود که از اقوام اصیل و شجاع عرب همسری برای من انتخاب کن که زاده شجاعان و وارث دلاوری و شهامت باشد؛ زیرا میخواهم از این ازدواج فرزند شجاع و دلیری به دنیا بیاید، عقیل پس از بررسی و جستجو «ام البنین کلابیّه» را پیشنهاد کرد، چرا که که در جامعه (آن روز) شجاع و دلیرتر از اجداد و پدران او نبود(۷) این نشان میدهد که پدری چون امیرمؤمنان که معصوم است و شخصیت دوم عالم هستی است، برای تربیت فرزندان سالم نیاز به همسری دارد که از خانواده پاک و عفیف و اصیل و شجاع باشد.
و در طرف مردان هم سفارش شده است، که به غیر متدین، شرابخوار، بینماز دختر ندهید، چرا که بر نسل و فرزندان خویش اثر میگذارد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «هرگاه کسی نزد شما به خواستگاری آمد که دین و امانت داری او را میپسندید، پس (دخترتان را به او) تزویج دهید، وگرنه فتنه و فساد بزرگی ایجاد میشود.»(۸)
و امام حسن مجتبی(ع) به مردی که درباره ازدواج دخترش با او مشورت نمود، فرمود: «زوّجها من رجلٍ تقیٍّ، فانه ان احبّها اکرمها و ان ابغضها لم یظلمها؛(۹) به مرد باتقوای او را تزویج کن پس اگر او را دوست بدارد گرامی میدارد و اگر از او نفرت پیدا کرد در حق او ستم روا نمیدارد( زیرا تقوای او چنین اجازه نمیدهد) لذا هم مرد باید دارای تقوا و دامن پاک باشد و هم زن عفیفه و پاکدامن. به این جهت اسلام از کار خلاف عفّت سخت نهی نموده، چرا که آینده نسلها را فاسد و جامعه را به فساد میکشاند. به این تحقیق توجّه کنید:
«در سال ۱۷۲۰ م در سواحل آمریکا مردی در خانواده فاسد و بیبندو بار (و از پدر و مادر بی عفّت و فاسد) متولد (شد) و تمام عمر خود را به رذالت و میخوارگی سپری کرد و از راه دزدی زندگی خود را تأمین مینمود، از این مرد پنج دختر باقی ماندند که همه همانند پدر به دور از تربیتی سالم (و بی عفت) و خانوادهای عاری از محبّت بودند، در نسل پنجم افراد این خانواده به ۱۲۰۰ نفر رسیدند که طبق آمار گرفته شده، افراد أناث( و زن) این خاندان همگی اهل فحشاء بوده ۲۴۰ تن از آنان به سفلیس مبتلا شدند، و ۱۳۰ نفر از مردها دزدهایی جنایت پیشه و ماهر گردیدند، از این خانواده هفت نفر آدمکش حرفهای و سیصد نفر دیگر همگی دارای مشاغل ممنوعه بودند، به جامعه تحویل داده شد و در طی مدّت هفتاد سال ۰۰۰/۷۰۰/۱ دلار زیان مالی توسط این خانواده به دولت آمریکا وارد شده بود.»(۱۰) اینجاست که عمق دستورات اسلام درک میشود که این همه درباره پاکی و تدیّن و حفظ نسل سفارش نموده است. و در قرآن کریم از زبان نوح میخوانیم: «ای خدا! کافران را از بین ببر و اگر آنها بمانند، همانند خود را به دنیا می‌آورند و بندگانت را گمراه میکنند زیرا آنان جز فرزند فاجر و کافر به دنیا نمیآورند.»(۱۱)
عاقبت گرگ زاده گرگ شود گرچه با آدمی بزرگ شود
و پزشکان امراض روحی و روانی نیز ثابت کرده‌اند که ۶۶% کودکان مبتلا به امراض روحی، بیماری را از مادران خود به ارث بردهاند.(۱۲)
ایّام بارداری
گام دوم تربیت فرزند مربوط به ایام عمل زناشویی و ایام بارداری میشود، در آغاز ازدواج، اسلام دستوراتی از دعا و ذکر و نماز و طهارت و امثال آن دارد که سخت برآینده فرزند اثر میگذارد.
پزشکان میگویند: اگر هنگام تولید نطفه پدر مسموم باشد، تمام سلولهای بدن او مسموم بوده و در نتیجه علیل خواهد بود، و از این نطفه مسموم و علیل، جنین ناقص و علیل به وجود میآید، این مسمومیت ممکن است در اثر غذای فاسدی، چون خوردن مشروب، کشیدن تریاک، کشیدن چرس و بنگ و غیره باشد، پس در هنگام مسمومیت، مخصوصاً مستی، بایستی از تولید مثل خودداری کرد.(۱۳) در اسلام هم سفارش شده که از لقمه حرام پرهیز شود، و همین طور از مجامعت بعد از احتلام بدون غسل، مجامعت در ایام حیض و عادت ماهانه، حرف زدن در حال مجامعت، تصور و فکر شیطانی داشتن و…نهی شده است.(۱۴)
و همین طور بر کنترل اوصاف و اخلاق و رفتار مادر در ایام بارداری سخت سفارش و توصیه شده است، چرا که آینده تربیت صحیح یا ناصحیح فزرند از همین دوران ورق میخورد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الشقی شقیٌ فی بطن امّه و السعید من سعد فی بطن امّه؛(۱۵) انسان بد و شقی در شکم مادر، بد و شقی میگردد و انسان صالح و سعید در شکم مادر رستگار و صالح میگردند.» یعنی با توجه به رفتار آینده جنین و با توجه به اخلاق و رفتار پدر و مادر که به او منتقل میشود از همان دوران جنین بودن و قرار داشتن در «رحم مادر» آینده او مشخص میگردد. و حتی تغذیه مادر بر تربیت روحی و اخلاقی او مؤثر است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «به زنان باردار، بِه بخورانید زیرا این میوه مایه زیبایی کودک و حسن خوی او خواهد بود.»(۱۶) و در روایت دیگر میخوانیم: «اطعموا نساءکم الحوایل اللبان فانّه یزید فی عقل الصّبی؛(۱۷) به همسران باردار خود کندر بدهید، زیرا کندر در افزایش خرد بچّه مؤثر است» از زبان مادر سید محمد حسین طباطبائی حافظ کلّ قرآن، دکتر هفت ساله (که اکنون بیش از سیزده سال دارد) نقل شده است که راز آن همه استعداد و نورانیّت او این بوده که من در دورانی که به او باردار بودم از گفتن و شنیدن غیبت پرهیز میکردم و مرتب قرآن میخواندم.
این که در حدیث آمده: «الجنّة تحت اقدام الامّهات؛(۱۸)بهشت زیر پای مادران است.» معانی برای این حدیث بیان شده از جمله میتوان گفت: شاید مراد این باشد که بهشت رفتن فرزند بستگی به اوصاف و خصوصیات و پاکی و تربیت مادر دارد، یعنی این مادر است که فرزند را بهشتی میکند، همان تعبیری که در عرف میگویند این عمل زیر سر فلانی است، یعنی بهشت رفتن هم زیر سر تربیت مادر است.
دوران کودکی
دوران کودکی آغاز دوران تربیت مستقیم والدین است نسبت به فرزند، چرا که در دورههای قبلی اوصاف و اخلاق اصالت و پاکی و یا اوصاف مقابل آنها عهده دار تربیت بودند، و مستقیماً والدین دخالت نداشتند امّا در دوران کودکی تربیت مستقیم و مسئولیت اصلی و جدید آنها شروع میشود، در این دوره، مخصوصاً تا دوران سه سالگی مربّی اصلی مادر است، هر چند برخی دستورات مستحبی مثل نام گذاری نیکو، عقیقه، خواندن اذان و اقامه در گوش راست و چپ متوجه پدر است،(۱۹) اما سرسلسله جنبان تربیت فزرند مادر است چرا که او با شیر دادن مخصوصاً اگر با طهارت باشد، و عطوفت و مهربانی، و تلقین برخی کلمات، از همه مهمتر با رفتارهای عبادی و اخلاقی خویش شاکله درونی و اخلاقی او را مهندسی میکند، به این جهت مادر توجّه کند که خیلی از مطالب را میتواند به فرزندش در این دوران تلقین نماید، شاهد این ادّعا اشعاری است که فاطمه زهرا(س) به هنگام بازی دادن حسنش میخواند، و به این طریق به تربیت روحی و پرورش جسمی او میپرداخت.
«اشبه اباک یا حسن و اخلع عن الحقّ الرّسن»
«حسن جان! مانند پدرت علی(ع) باش و ریسمان را از گردن حق بردار»
«واعبد الهاً ذا المنن ولاتوال ذاالاحن»
«خدای احسان کننده را پرستش کن و با افراد دشمن و کینه توز دوستی مکن.»
و آن گاه که حسین(ع) را بر روی دست نوازش می‌کرد میفرمود:
«انت شبیهٌ بابی لست شبیهاً بعلیٍ»
«تو (حسین جان) به پدرم رسول خدا(ص) شباهت داری و به پدرت علی(ع) شبیه نیستی»(۲۰) و همین طور در روایات سخت سفارش شده که عمل زناشوئی در اطاقی که حتی بچه شیرخوار بیدار است انجام نگیرد، و اگرنه اثرات زیانباری بر روحیه او خواهد گذاشت این نشان میدهد که کودکان شیرخوار از حسّ و درکهایی برخوردارند و گفتار و رفتار اطرافیان کاملاً بر آنها تأثیر میگذارد.
نکته دیگر این است که اگر مادر به هر علّتی نمیتواند بچه را شیر دهد، و یا نیست، باید در انتخاب دایه و کسی که به او شیر میدهد سخت دقت شود، امیرمؤمنان در این زمینه چنین سفارش میکند: «انظروا من ترضع اولادکم فانّ الولد یشبّ علیه؛(۲۱) دقت کنید چه کسی فرزندان شما را شیر میدهد، چرا که فرزند بر اساس همان شیر و اوصاف صاحب او رشد میکند.» و در حدیث دیگر فرمود: «ما من لبنٍ یرضع به الصبّی اعظم برکة علیه من لبن امّه؛(۲۲) هیچ شیری با برکتر از شیر مادر برای کودک وجود ندارد.» و در این دوران پدر و مادر به شدّت از تنبیه بدنی طفل پرهیز نمایند، چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اطفال را بخاطر گریه نمودن نزنید، زیرا گریه آنها تا چهارماه شهادت بر یگانگی خداوند است، و در چهار ماه دوّم صلوات بر نبی و آل نبی است، و در چهار ماه سوم دعا برای والدین است.»
مسئولیت مشترکی که در این دوره متوجه والدین است جهت سلامت روحی و روانی فرزند اوّلاً، اظهار محبت به فرزندان و بوسیدن آنان است پیامبر اکرم(ص) فرمود: «احبّوا الصبیان و ارحموهم؛(۲۳) کودکان را دوست بدارید و نسبت به آنها مهربان باشید.» و امام صادق(ع) فرمود: «خداوند بنده را مورد لطف قرار میدهد، بخاطر شدّت محبتی که به فرزندش دارد.»(۲۴) و درباره بوسیدن و خوشحال نمودن فرزند فرمود: «کسی که فرزندش را به بوسد خداوند به او حسنه میدهد، و کسی که او را خوشحال کند، خداوند در روز قیامت خوشحالش میکند.»(۲۵)
و ثانیاً تبعیض قائل نشدن بین آنان است، مثلاً پسران را بهتر از دختران ندانند، امام صادق(ع) فرمود: «پسرها نعمتند و دختران حسنه، خداوند از نعمت میپرسد، ولی در مقابل حسنات پاداش میدهد.»(۲۶) و همین طور بین پسران و یا خود دختران تبعیض قائل نشوند، و اگر هم برخی دارای لیاقتهایی است که نیاز به تشویق و احترام بیشتری دارد، به گونهای باشد که ایجاد حساسیت و حسادت نکند.
رسول اکرم(ص) درباره مسابقه خطّاطی به حسن و حسین(ع) سفارش فرمود: هر کس خط او زیباتر است قدرت او نیز بیشتر است، حسنین(ع) هر کدام خط زیبایی نوشتند، ولی رسول خدا بین آن دو بزرگوار قضاوت نکرد، و آن دو را به مادرشان راهنمائی فرمود، تا نگرانی قضاوت با عاطفه مادری جبران شود.
حضرت زهرا(س) دید که هر دو خط زیباست و هر دو در این مسابقه هنری شرکت نمودهاند، چه باید کرد؟ و من چگونه میان دو کودکم داوری کنم؟ با ژرف نگری و رعایت مسائل دقیق تربیتی، قضاوت نهایی را به تلاش خودشان ارتباط داد و فرمود: «ای نور دیدگانم! من دانههای این گردنبند را با پاره کردن رشته آن بر سر شما میریزم و میان شما دانههای گردنبند را پخش مینمایم هر کدام از شما دانههای بیشتری بگیرد خط او بهتر و قدرت او بیشتر است.»(۲۷)
مقاله اصول و روش های تربیت در اسلام
