فرمت :WORD تعداد صفحه :267
چکیده مطلب:
بعد از صدور فرمان مشروطیت و دموکراتیک شدن سیستم اداره مملکت، مجلس به عنوان مهم‌ترین دستاورد جنبش مشروطیت، کانون توجه بسیاری قرار گرفت. با شکل‌گیری مجلس، حکومت مطلقه حاکمان جای خود را به حکومت قانونمند و مردم بر مردم داد. بنابراین مجلس می‌بایست در این راستا نقش بسزایی را ایفا نماید.
پژوهش حاضر به بررسی چهارمین دوره مجلس شورای ملی (1302-1300هـ.ش/ 1341ـ1339هـ.ق)، به عنوان یکی از مهم‌ترین ادوار قانونگذاری عصر مشروطیت پرداخته است. در حالی که مجلس اول تا سوم هرکدام به دلایلی خاص، تا آخر دوره قانونی خود دوام نیافتند، مجلس چهارم به عنوان اولین مجلس تاریخ مشروطیت محسوب می‌شود که تا پایان دوره قانونی خود دوام یافت و قوانین مهمی را نیز به تصویب رسانید. نکته قابل توجه این که این مجلس بعد از فترت طولانی و بی‌سابقه، گشایش یافت که بر اهمیت موضوع می‌افزاید.
این پژوهش بر آن است که با روش تحلیل تاریخی، روند شکل‌گیری و عمر دو ساله مجلس چهارم را مورد بررسی قرار دهد. پژوهش در دو مقطع تاریخی مهم مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد. مقطع نخست، قبل از گشایش مجلس است که به بررسی و تحلیل اوضاع انتخابات این دوره می‌پردازد. در مقطع دوم، اوضاع کلی مجلس که شامل وضعیت فراکسیون‌ها، مهم‌ترین مصوبات، برخورد مجلس و دولت، بازتاب تحولات سیاسی کشور در مجلس و شورش‌های همزمان با آن می‌شود مورد بررسی قرار می‌گیرد. لازم به ذکر است که پژوهش حاضر به مسایلی چون دولت، رویدادهای جاری و قیام‌های همزمان از منظر مجلس نگریسته است.
واژه‌های کلیدی: مشروطیت، مجلس شورای ملی، انتخابات، فراکسیون، لایحه، طرح قانونی، قانون و...
فهرست مطالب
عنوان صفحه
موضوع پژوهش 2
سابقه و ضرورت انجام تحقیق 2
محدوده پژوهش 3
اهمیت موضوع 6-4
نوع و روش انجام تحقیق 6
سازماندهی تحقیق 6
نقد و بررسی مهم‌ترین منابع و مآخذ 19-7
مقدمه 31-20
فصل اول:
بررسی نحوه اجرای انتخابات و مقدمات افتتاح مجلس چهارم شورای ملی: 105-32
1ـ چهارچوب حقوقی انتخابات مجلس شورای ملی در دوره چهارم 37-33
2ـ برگزاری انتخابات مجلس چهارم شورای ملی: 105-38
الف: دولت دوم وثوق‌الدوله و انجام بخشی از انتخابات مجلس چهارم 43-38
ب: مشیرالدوله و روند پی‌گیری انتخابات مجلس چهارم 48-44
ج: مسأله افتتاح مجلس از دولت مشیرالدوله تادولت قوام‌السلطنه 54-49
3ـ احزاب و انتخابات مجلس چهارم 63-55
4ـ مقدمات افتتاح مجلس چهارم شورای ملی 93-87
5ـ کیفیت برگزاری انتخابات و شکایات مرتبط با آن 86-64
6ـ طرح و بررسی اعتبارنامه‌های نمایندگان مجلس چهارم شورای ملی 105-94
فصل دوم:
ساختار مجلس چهارم شورای ملی: 106
1ـ نظام‌نامه داخلی مجلس شورای ملی: 109-106
الف ـ اولین نظام‌نامه داخلی مجلس شورای ملی (مصوبه 29 شعبان 1324هـ.ش) 106
ب ـ دومین نظام‌نامه داخلی مجلس شورای ملی (مصوبه 26 ذیحجه 1327 هـ.ق) 107
ج ـ مجالس سوم و چهارم شورای ملی؛ تلاش برای اصلاح نظام‌نامه 109-108
2ـ تشکیل هیئت رئیسه مجلس چهارم شورای ملی 110-109
3ـ تشکیل کمیسیون‌های مجلس چهارم شورای ملی 122-111
الف ـ کمیسیون رسیدگی به عملیات زمامداران دوره فترت 115-111
ب ـ کمسیون اصلاح قانون انتخابات 122-116
4ـ روند شکل‌گیری و فعالیت احزاب از مجلس اول تا مجلس سوم شورای ملی
(1333-1324هـ.ق/1294-1285هـ.ق) 130-123
5ـ مجلس چهارم شورای ملی: روند شکل‌گیری و فعالیت احزاب: 145-131
الف: حزب اصلاح‌طلب 134-133
ب: حزب سوسیالیست 138-135
ج: مجلس چهارم شورای ملی و احزاب فرعی 140-138
د: احزاب از دیدگاه نمایندگان مجلس چهارم شورای ملی 145-141
6ـ مجلس چهارم شورای ملی و مهم‌ترین مصوبات: 146
الف ـ مجلس چهارم و لایحه نفت 151-146
ب ـ مجلس چهارم و قانون بودجه 161-152
ج ـ قانون استخدام مستشاران مالیه: 165-162
1-ج) قانون استخدام دکتر میلسپو (Millspough)، رئیس کل مالیه ایران 164-162
2-ج) قانون استخدام هشت نفر متخصص مالیه تبعه دولت آمریکا 165
3-ج) قانون استخدام مسیولامبرمولیتر (Lumber Moliter) به سمت کل
گمرکات ایران 165
4-ج) قانون استخدام مسترگلامان (M.Gelaman) آمریکایی جهت اداره کردن
بانک ملی ایران 165
فصل سوم:
مجلس و دولت: 209-167
1ـ کابینه اول قوام‌السلطنه 179-167
2ـ کابینه مشیرالدوله 187-180
3ـ کابینه دوم قوام‌السلطنه 195-188
4ـ کابینه مستوفی الممالک 209-196
فصل چهارم:
بازتاب تحولات سیاسی در مجلس: 228-211
1ـ مجلس چهارم؛ ظهور و قدرت‌گیری رضاخان 219-211
2ـ مجلس چهارم، شورش آشوب و جنبش‌های سیاسی همزمان 221-220
3ـ مجلس چهارم و بررسی دیدگاههای مختلف پیرامون آن 228-222
نتیجه‌گیری 236-229
منابع و مآخذ 245-238
اسناد و مدارک ضمیمه 23-1
موضوع پژوهش:
با صدور فرمان مشروطیت، ساختار حکومت از قدرت مطلقه به حکومت دموکراتیک و مشارکت سیاسی مردم در اداره مملکت تغییر یافت. قطعاً در این میان مجلس شورای ملی به عنوان یکی از ارکان مشروطیت و نظام جدید سیاسی از اهمیت بسیاری برخوردار بود. هرچند مجلس همواره با مشکلات بسیاری مواجه شد که به ناپایداری عمر این نهاد انجامید، ولیکن این مسأله از اهمیت موضوع نمی‌کاهد. به طوری که مشروطه‌خواهان تلاش بسیاری برای باز نگه‌داشتن مجلس و جلوگیری از دوره‌های فترت به عمل می‌آورند. این موضوع در مجلس چهارم شکل ملموس‌تری به خود می‌گیرد، زیرا این مجلس بعد از فترتی بی‌سابقه گشایش یافت. بنابراین مجلس شورای ملی همواره از اهمیت بسیار بالایی برخودار بوده است. در این پژوهش تلاش شده است که چهارمین دوره قانونگذاری مشروطیت با تکیه بر مسایل مختلف مرتبط با مجلس مورد ارزیابی قرار گیرد.
سابقه و ضرورت انجام تحقیق:
بدون شک، دوره مورد نظر یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ ایران محسوب می‌شود، زیرا خلق انقلاب مشروطه ساختار سیاسی حکومت مطلقه را دگرگون نمود. وقوع جنگ جهانی و تاثیر آن بر کشور، اعمال نفوذ و دخالت بیگانگان در امور داخلی ایران، انعقاد قراردادهای گوناگون و ظهور سردار سپه و قدرت‌گیری وی که در نهایت منجر به تغییر قانون اساسی و به قدرت رسیدن وی شد، از جمله وقایع بسیار مهم این دوره می‌باشد. در واقع مجلس چهارم آخرین مجلس دوره قاجار بود. زیرا مجلس پنجم، قاجاریه را خلع نمود. ارزیابی مجلس و عملکرد آن از جمله مسایل بسیار مهمی است که به نظر می‌آید، بسیار مورد توجه قرار نگرفته است. در واقع پرداختن به تحولات سیاسی از خلال تحولات مجلس شورای ملی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به نظر می‌آید مجلس و مسایل مرتبط با آن به جز مواردی اندک بسیار مورد توجه قرار نگرفته است. در این باره در بخش نقد و بررسی منابع و مآخذ بیشتر توضیح داده خواهد شد.
محدوده پژوهش:
1) از نظر زمانی، این پژوهش، مجلس چهارم شورای ملی از سال 1300 هجری شمسی/ 1339 هجری قمری تا سال 1302 هجری شمسی/ 1341 هجری قمری را دربر می‌گیرد.
2) از نظر مکانی، پژوهش حاضر روند شکل‌گیری و عمر قانونی مجلس چهارم را مورد بررسی قرار می‌گیرد که در مسایل مختلف، چون انتخابات، شورش‌ها و... در سراسر کشور توجه لازم را مبذول می‌نماید.
3) از نظر محتوایی، این پژوهش به بررسی مجلس چهارم شورای ملی می‌پردازد که مسایلی چون، انتخابات، انتخاب هیئت رئیسه و کمیسیون‌های داخلی، آیین‌نامه‌های داخلی و مصوبات، برخورد با کابینه‌ها و رویدادهای جاری کشور را در بردارد. لازم به ذکر است که بررسی مشروح کابینه‌ها و یا قیام‌های این دوره از موضوع تحقیق خارج است، زیرا به تمام این رویدادها از زاویه دید مجلس نگریسته شده است.
اهمیت موضوع:
بدون شک نقد و بررسی مجلس شورای ملی یکی از مهم‌ترین مباحث تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود. مجلس شورای ملی به عنوان ثمره انقلاب مشروطیت، جای حکومت مطلقه را گرفت. نهضت مشروطه ایران، جنبشی اجتماعی بود که بعد از سالها نابسامانی و ناامنی و محرومیت توده‌ها در برابر فساد حکومت و خودکامگی حاکمان دوران استبداد ایجاد شد. در این جنبش مردم در مبارزه با استبداد به طرح حقوق سیاسی و اجتماعی خود پرداختند. مجلس به عنوان خانه ملت و مرکب از نمایندگان منتخب آنها، جهت حراست از حقوق مردم تشکیل شد، همین مسأله باعث ایجاد افکار طرفدار این نهاد شد هرچند در آغاز مشروطیت دیدگاههای مخالف با آن ایجاد شد ولیکن طرفداران این نهاد تلاش خود را جهت اثبات عدم منافات آن با اصول دینی به کار بردند. البته ناگفته نماند که عده‌ای نیز به دلیل منافع خود و نیز به خاطر جاه‌طلبی مخالف ایجاد مجلس بودند. ولیکن این موانع باعث نگردید که طرفداری از مجلس و تلاش در حفظ آن از میان برود.
در طول تاریخ معاصر، مجلس همواره در معرض تعرض هیأت حاکمه قرار گرفته است به طوری که مسأله فوق تعطیلی و انحلال مجلس را به دنبال آورده است. این موضوع باعث برانگیخته شدن افکار عمومی و تلاش برای احیاء آن شد. نمونه بارز آن را می‌توان در جریان استبداد صغیر مشاهده کرد. بعد از به توپ بسته شدن مجلس توسط محمدعلی شاه، قیام مردم آذربایجان، گیلان و اصفهان آغاز گردید و در نهایت منجر به فتح تهران و افتتاح مجلس شورای ملی شد.
علیرغم تلاش آزادیخواهان مجلس دوم نیز با تعطیلی مواجه گشت. تلاش گروهها و احزاب مختلف برای باز نگه‌داشتن مجلس را در ادوار مختلف می‌توان مشاهده نمود. در مجلس سوم لزوم بررسی دوران فترت و عملکرد زمامداران مطرح شد. هر چند هیچ‌گاه پی‌گیری نشد.
یکی از مسائلی که در جهت حذف دوران فترت، مطرح شد، اصلاح قانون انتخابات و طولانی نمودن دوره وکالت نمایندگان بود. با عملی نمودن این مساله، دوره فترت عملا کمتر می‌شد. زیرا مسائل و مشکلات اجتماعی از جمله بی‌سوادی، طولانی بودن مسیرها، عدم دسترسی به امکانات حمل و نقل و ارتباطات، بی‌علاقگی به شرکت در امر انتخابات، شیوع امراض خاص و … باعث طولانی شدن هر دوره انتخابات می شد. با طرح مساله طولانی نمودن دوره وکالت، قطعاً مشکلات ناشی از انتخابات نیز کمتر شد. زیرا انتخابات هر سه یا چهار سال یکبار برگزار می شد. این موضوع مورد توجه وکلا قرار نگرفت و تغییری را آن ایجاد نشد. ولیکن برقراری مجلس شورای ملی، مسأله‌ای بود که همواره مورد توجه قرار داشت. نمونه بارز آن را در مجلس چهارم می‌توان دید. این مجلس که بعد از فترتی طولانی و بی سابقه تشکیل شده تلاش بسیاری جهت مقابله با ایام فترت نمود. تلاش وکلا در دو جهت صورت‌گرفت. در این راستا وکلا اول، اقدام به تشکیل کمیسیون رسیدگی به اعمال زمامداران دوره فترت نمودند. بحث‌های فراوانی نیز پیرامون آن شکل گرفت. ولی هیچ وقت پی‌گیری نشد. به نظر می‌آید دلیل آن نه در بی‌علاقگی وکلا به آن، بلکه در عملی نبودن پیشنهاد بود چنانکه این بحث در مجلس نیز مطرح شد. مجلس چهارم همچنین با تشکیل کمیسیون اصلاح قانون انتخابات تلاش نمود. دوره وکالت را به سه یا چهار سال افزایش دهد و به منظور خود جهت حذف و یا کاهش دوران فترت نائل شود. ولیکن قانون مذکور بدون هیچ تغییری به قوت خود باقی ماند. بنابراین کوشش وکلا برای بازنگه داشتن مجلس بسیار چشمگیر بوده است. البته ناگفته نماند که این کوشش فقط از سوی نمایندگان مجلس صورت نمی گرفت، تمام کسانی که به نوعی مجلس را یکی از مهم ترین رکن‌های مشروطیت می‌دانستند با تعطیلی و انحلال آن مخالفت بسیار نشان نمی داند.
مسایل فوق نشان می‌دهد که جایگاه مجلس در ساختار سیاسی و تحولات کشور شناخته شده بود. بنابراین پذیرش انحلال آن برای ملت، بسیار مشکل می‌نمود. این پژوهش به بررسی یکی از ادوار مجلس شورای ملی می‌پردازد. از وقوع انقلاب مشروطه در سال 1285 ه.ش تا تشکیل مجلس چهارم در سال 1300، سه مجلس دیگر ابراز وجود کرد. به علت مشکلات عدیده‌ای که دامنگیر مملکت شده بود. در طول پانزده سال مشروطیت مجلس، فقط چهار سال، توانسته بود به فعالیت بپردازد. هر کدام مجالس فوق، چگونگی تشکیل و روند ادامه فعالیت آنها در خود مطالعه و بررسی مستقل است. از این چهار دوره قانونگذاری از مجلس چهارم به علت شرایط خاص تشکیل و فضایی که در آن شکل گرفت از اهمیت شایانی برخوردار است. مجلس چهارم در تیر ماه 1300 هجری شمسی گشایش یافت و با پایان یافتن دوره قانونی خود در خرداد ماه 1252 ه. ش خاتمه یافت.
نوع و روش انجام تحقیق:
پژوهش حاضر در زمره پژوهش‌های کتابخانه‌ای به حساب می‌آید که از میان انواع پژوهش‌های موجود، در گروه تحقیقات توصیفی تحلیلی محسوب می‌شود. روش انجام این پژوهش روش تحقیقی تاریخی است که طی آن با مشاهده اسناد، مدارک و سایر نوشته‌ها و با نقد و بررسی آنها ارزیابی نهایی انجام می‌گیرد.
سازماندهی تحقیق:
تحقیق حاضر از یک مقدمه و چهار فصل تشکیل شده است:
فصل اول با عنوان: انتخابات مجلس چهارم شورای ملی و چگونگی برگزاری آن، با نگرشی در قانون انتخابات و اصلاحیه‌های آن به بررسی روند برگزاری انتخابات در سراسر کشور پرداخته است. همچنین در این فصل مقدمات افتتاح مجلس و بررسی اعتبارنامه‌ها به عنوان اولین اقدام مجلس شورای ملی مورد ارزیابی قرار گرفته است.
فصل دوم با عنوان: ساختار و نمای کلی مجلس شورای ملی، مسایلی مختلف چون نظام‌های داخلی مجلس، تشکیل هیئت رئیسه، تشکیل کمیسیون‌ها، روند شکل‌گیری و فعالیت احزاب در این دوره و مهم ترین مصوبات مجلس چهارم شورای ملی را مورد ارزیابی قرار داده است.
فصل سوم با عنوان: مجلس و دولت، به بررسی رابطه و برخورد مجلس با دولت پرداخته است. در این دوره چهار کابینه تشکیل شد و مجلس برنامه‌های آنها را مورد ارزیابی قرار داد. علاوه بر شور در برنامه‌های دولتهای این دوره، از دیگر برخوردهای آنها نیز ذکری به میان آمده است.
فصل چهارم با عنوان: بازتاب تحولات سیاسی در مجلس به ظهور و قدرت‌گیری رضاخان و قیام‌هایی که در این دوره صورت گرفته، پرداخته است. و در نهایت دیدگاههای مختلفی که پیرامون مجلس چهارم شورای ملی شکل گرفت، مطرح شده است.
نقد و بررسی مهم‌ترین منابع و مآخذ:
منابع و مآخذ تاریخ معاصر از تنوع فراوانی برخوردار است. اما نکته قابل توجه این است که به جز مواردی معدود، توجه چندانی به نقش مجالس این دوره نشده است. شایان ذکر است که نقیصه مذکور علاوه بر منابع و مآخذ در تحقیقات و مطالعات جدید هم مشهود است. این مسأله در مورد مجلس چهارم شورای ملی هم به چشم می‌خورد. البته ناگفته نماند که مسایلی چون انتخابات و افتتاح این دوره قانونگذاری به دلیل حساسیت موضوع بعد از عقد قرارداد 1919 بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. ولیکن به موضوعاتی چون احزاب، فراکسیون‌ها و مصوبات چندان توجهی مبذول نشده است. بعنوان مثال اسامی احزاب، مهم‌ترین شخصیت‌های آنها در مجلس و تا حدودی خط مشی فکری آنها در بعضی منابع ذکر شده است، اما به نحوه شکل‌گیری و یا روند فعالیت و عملکرد آنها اشاره چندانی نشده است. این موضوع کم و بیش در مورد سایر مسایل مرتبط با مجلس مطرح می‌باشد. و به طور کلی نادیده گرفتن بحث مجالس در منابع مسأله قابل توجهی است که حتی در مطالعات جدید کاملاً مشهود است.
اسناد:
بدون شک اسناد معتبرترین مآخذ برای گردآوری اطلاعات مهم تاریخ و مطمئن‌ترین منبع برای تحقیقات پژوهشگران می‌باشد که به روشن ساختن گوشه‌های مبهم تاریخی کمک شایانی می‌نماید.
در حال حاضر مراکز اسناد تاریخی متعددی از جمله سازمان اسناد ملی ایران، مجلس شورای اسلامی، مؤسسه مطالعات تاریخی معاصر، وزارت امورخارجه و اسناد ریاست جمهوری و مراکز دیگر در کشور فعالیت دارند که هرکدام بخشی مهم از اسناد را در اختیار دارند. این اسناد به دو بخش منتشر نشده و منتشر شده تقسیم شده است در شناخت بسیاری از مسایل تاریخی از جمله مجلس کمک شایانی محسوب می‌شود.
اسناد منتشر نشده:
این اسناد حاوی مهم‌ترین مسایل پیرامون مجلس چهارم شورای ملی شامل نحوه برگزاری انتخابات، مصوبات مجلس، اسامی نمایندگان و موضوعاتی از این قبیل می‌باشد. سازمان اسنادملی ایران یکی از مهم‌ترین مراکزی بود که اسناد آن در پژوهش حاضر مورد استفاده قرار گرفت. اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر وابسته به بنیاد مستضعفان و جانبازان نیز در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. البته ناگفته نماند که مجلس شورای اسلامی در حال حاضر به جز چند اعتبارنامه نمایندگان، دیگر اسناد را در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌دهد که در این پژوهش همان موارد مورد استفاده قرار گرفته است.
اسناد منتشر شده:
در راستای اهمیت اسناد جهت انجام تحقیقات تاریخی، مراکز گوناگون اقدام به چاپ نموده‌اند. بدون شک این امر به سهولت دستیابی و استفاده از این منبع مهم تاریخی کمک شایانی می‌نماید. کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی کتابی سه جلدی تحت عنوان اسناد روحانیت و مجلس (تاریخ مشروطیت ایران به روایت اسناد) چاپ نموده است که حاوی اسناد با ارزشی می‌باشد. جلد اول شامل اسناد ادوار اول دوم و سوم قانونگذاری، جلد دوم دوره چهارم قانونگذاری و جلد سوم دوره پنجم قانونگذاری است. در این پژوهش جلد دوم مورد استفاده قرار گرفته است. کتاب مذکور علاوه در درج اعتبارنامه‌های روحانیون مجلس چهارم، حاوی مطلب بسیار ارزشمندی در مورد انتخابات این دوره است. انتشارات طلایه نیز به کوشش ایرج افشار اقدام به چاپ مجموعه‌ای اسناد تحت عنوان قباله تاریخ نموده است که از اهمیت بسیاری برخوردار است. هرچند اسناد مرتبط با مجلس چهارم در آن محدود است ولیکن همان تعداد محدود بسیار اهمیت می‌باشند.
مجموعه مکاتبات، اسناد، خاطرات و آثار فیروز میرزا (نصرت‌الدوله) که نشر تاریخ ایران به کوشش منصوره اتحادیه و سرویس سعدوندیان به چاپ رسانیده است، از آثار مهمی است که در زمینه اسناد مورد استفاده قرار گرفته است. این اثر حاوی مجموعه اسنادی است که از نامبرده باقی مانده و شامل شش مجلد می‌باشد. مجلد اول که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است به اسناد مجلس چهارم و پنجم اختصاص یافته است. مطالبی که در دیگر مجلدها درج شده بدین ترتیب است: مجلد دوم، خاطرات وی از محبس نظمیه و قصر، مجلد سوم، اسناد زمان وزارت مالیه نامبرده و مجلد چهارم تا ششم شامل مکاتبات و اسناد بازمانده از زمان وزارت خارجه و پاره‌ای آثار قلمی وی. مجلد دوم که نامه‌هایی از عبدالحسین میرزا فرمانفرما، نصرت‌الدله، فطن‌الدوله و مشیرالدوله را دربر می‌گیرد اطلاعات جزئی در مورد مجلس چهارم بخصوص انتخابات این دوره در جاهایی چون شیراز و کرمان در اختیار قرار می‌دهد.
مجموعه خاطرات و اسناد مستشارالدوله نیز که به کوشش ایرج افشار منتشر شده است حاوی مطالب ارزشمندی پیرامون انتخابات و فعالیت‌های احزاب در راستای انتخابات است. مستشارالدوله فرزند جوادخان مستشارالدوله در سال 1284ه.ق در تبریز متولد شد. وی مشاغل بسیاری را در طول حیاتش برعهده داشت، از جمله دفترداری سفارت ایران در استانبول، رئیس دارالانشاء وزارت‌خانه عدلیه، ریاست محکمه تجارت، ریاست دیوان مظالم عامه با لقب صدیق حضرت، معاون عدلیه و تجارت در آذربایجان، نماینده دوره اول و دوم در مجلس شورای ملی، وزیر داخله کابینه سپهدار در سال 1329ق، وزیر پست و تلگراف و فوائد عامه کابینه علاءالسلطنه در سال 1330ق، وزیر داخله کابینه مشیرالدوله در 1332 وزیرداخله کابینه علاءالسلطنه در سال 1338ق، وزیر مشاور کابینه سردار منصور در سال 1333ق، وزیر مشاور کابینه اول قوام‌السلطنه در سال 1300 و... بدلیل انتصاب وی به وزارت داخله نخست وزیرانی چون سپهسالار تنکابنی، مشیرالدوله، علاءالسلطنه، این اوراق از وی بازمانده است که شامل سه مجموعه می‌باشد: 1ـ مجموعه اول، یادداشتهای تاریخی و اسناد سیاسی 2ـ مجموعه دوم، اسناد مشروطه از سال 1330 تا 1335 3ـ مجموعه سوم، راپرت‌های پلیس مخفی از شایعات شهری از سالهای 1333 و 1335ه.ق. در این پژوهش از مجموعه سوم استفاده شده است. نظمیه به عنوان یکی از ادارات وزارت داخله محسوب می‌شد. همه روزه گزارش شایعات رایج در شهر که مأموران خفیه به نظمیه می‌دادند توسط رئیس به وزیر داخله داده می‌شد، تا وزیر داخله هرچه را که صلاح می‌داند به اطلاع هیأت دولت برساند. متن گزارشات از شایعات شهری و استراق سمع گردآوری می‌شد. خفیه‌نویسی و خبرکشی، زبان گیری و جاسوسی یکی از کارهای رایج و معمولی دولت‌ها برای حفظ موجودیت بوده که حکومت‌ها از آن برای کسب خبر استفاده می‌کردند. لازم به ذکر است که گزارش‌های سال 1333ق در دوره نخست‌وزیری مشیرالدوله و گزارش‌های سال 1335ق در دوره رئیس‌الوزرایی علاءالسلطنه نوشته شده است. این گزارش‌ها حاوی اطلاعات بسیار جالبی درباره احزاب و فعالیت انتخاباتی آنها، مشکلات اجتماعی، تقلبات انتخاباتی و خرید و فروش آراء و مطالبی از این قبیل می‌باشد که اطلاعات خوبی را ارائه می‌دهد.
یکی دیگر از اسناد منتشر شده که حاوی اطلاعات خوبی پیرامون انتخابات مجلس چهارم است، مخابرات استرآباد (گزارش‌های حسینقلی مقصودلو و وکیل‌الدوله) می‌باشد که در دو جلد و به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت به چاپ رسیده است. این اسناد، مجموعه‌ای از گزارش‌های خواندنی از واقعه‌ها، شایعه‌های سیاسی، اجتماعی، تاریخی و بسیاری از جریانها محلی منطقه وسیع گرگان و دشت ترکمن (استرآباد) میان سالهای 1326ق/ 1287ش تا 1342ق/ 1303ش می‌باشد. این گزارش‌ها به وسیله حسینقلی آقامقصودلوی وکیل‌الدوله دولت انگلیس در گرگان برای سفارت انگلیس در تهران مخابره می‌شد. انگلیس از قرن نوزدهم در بعضی از شهرهای ایران اشخاصی را برای کارهای محلی مربوط به خود انتخاب می‌کرد که معمولاً تحت عنوان وکیل‌الدوله شناخته می‌شدند. گزارشات وکیل‌الدوله مبتنی است بر کسب خبر از گوشه و کنار و نقل اخبار مسموع از شایعات شهری و حاوی اخباری است که از مراجع دولتی و حکومتی به دست می‌آورده است. اخبار ناامنی، ارتباط و رفتار روس‌های عصر تزاری، فعالیت‌های حزب دموکرات در استرآباد، اقدامات میرزا کوچک‌خان و جنگلی‌ها در استرآباد، نکته‌هایی درباره کابینه سیدضیاء، دوره حکومت قوام‌السلطنه در خراسان و بسیاری از مسایل اجتماعی، موضوعاتی است که در این کتاب دیده می‌شود. در پژوهش حاضر به بعضی از مسایل مربوط به انتخابات بویژه مشکلات آن در دوره چهارم مجلس شورای ملی اشاره شده است.
روزنامه‌ها:
یکی دیگر از مهم‌ترین منابع تاریخ معاصر که جایگاه بسیار مهمی در پژوهش‌های تاریخی دارد، روزنامه‌ها می‌باشد. مطبوعات قبل از انقلاب مشروطه، تلاش بسیاری در بیداری افکار ایرانیان از خود نشان دادند. آنها با گوشزد کردن ناکارآمدی دولت قاجار، حکومت قانونی را معرفی کرده و گام بلندی در انقلاب برداشتند. بعد از صدور فرمان مشروطیت، آمار روزنامه‌ها به نحو چشمگیری افزایش یافت. نکته‌ای قابل ذکر این که وضعیت روزنامه‌ها همواره تحت تأثیر وقایع و اوضاع سیاسی کشور بود. به توپ بستن مجلس اول و شروع استبداد صغیر توقیف و تعطیلی بسیاری از روزنامه‌ها را بدنبال آورد. همین مسأله همراه با سانسور شدید بعد از اولتیماتوم روس‌ها و تعطیلی مجلس دوم نیز به وجود آمد.
اوضاع روزنامه‌ها بین سالهای 1286ه.ش تا کودتای سوم اسفند 1299ه.ش طوری بود که هرگاه آزادی کمتری وجود داشت، تعداد تقاضا و بدنبال آن انتشار روزنامه کاهش می‌یافت ولی بعد از کودتا و آزادی نسبی بعد از تبعید سیدضیاءالدین، میزان این تقاضاها افزایش یافته است. در هر صورت روزنامه‌ها منعکس کننده اوضاع انتخابات، کابینه‌ها، مجلس و مسایلی از این قبیل بودند که بر اهمیت آنها در این پژوهش می‌افزاید. در این قسمت به نقد بعضی از روزنامه‌هایی که مورد استفاده قرار گرفته است، می‌پردازیم:
روزنامه رعد: یکی از مهم‌ترین روزنامه‌هایی است که بعد از ناصرالملک و همزمان با انتخاب مجلس سوم توسط سیدضیاءالدین طباطبایی، مدیر روزنامه‌های شرق و برق منتشر شد. دو روزنامه سابق وی به فاصله کمی توقیف شده بودند. روزنامه رعد به سبک و مسلک دو روزنامه قبلی، به طور یومیه و هر نوبت 1500 نسخه در مطبعه روشنایی طبع گردید. این روزنامه حمله و انتقاد از رجال وقت به ویژه وثوق‌الدوله را در مطالب خود درج می‌نمود. همین مسأله باعث شد وثوق‌الدوله وی را به محاکمه بکشاند. علیرغم موفقیت، سیدضیاءالدین به ژاپن مسافرت نمود. بعد از مراجعت روزنامه وی تجدید چاپ شد و تا سال 1336ق منتشر گردید. در کابینه مستوفی‌الممالک جرایدی چون رعد، شوری و ایران نو تعطیل شد. بعد از مدتی رعد از توقیف خارج شده و در اول دلو 1297ش تجدید چاپ شد. انتشار این روزنامه تا کودتای 1299 ادامه یافت. سیدضیاءالدین سه ماه بعد از دریافت حکم ریاست وزرایی از سوی احمدشاه به خارج از کشور تبعید شده و روزنامه رعد تعطیل شد.
روزنامه رعد انتخابات مجلس چهارم را به دقت دنبال می‌کرد. تلگراف‌های مختلفی را که از ایالات و ولایات به مرکز فرستاده می‌شد، توسط این روزنامه به چاپ می‌رسیدند. روزنامه رعد همچنین از افتتاح مجلس طرفداری می‌نمود. از بررسی چندین شماره از این روزنامه که مطالب مربوط به انتخابات مجلس چهارم را درج نموده، چنین استنباط می‌شود که علیرغم حمایت از مسأله افتتاح مجلس، مسایل و مشکلات انتخاباتی به طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است. بدین صورت که روزنامه مذکور فقط به درج بعضی از تلگراف‌ها پرداخته است. با وجود این مطالب ارزشمند این روزنامه نباید نادیده گرفته شود.
روزنامه شفق سرخ: در تهران و به مدیریت علی دشتی انتشار یافت. دشتی صاحب امتیاز مؤسس این روزنامه از نویسندگان مبرز و سیاستمداران معروف بود که چند دوره نیز به وکالت مجلس رسیده بود. در زمان رضاشاه، خانه‌نشین شد و بعد از شهریور 1320ش به وکالت رسید. اولین شماره این روزنامه در 11 اسفند سال 1300ش انتشار یافت و در سنوات اول، دوم و سوم، روزنامه، هفته‌ای سه شماره منتشر می‌نمود از تاریخ شنبه 22 آذرماه 1304ش. اواخر سال سوم روزنامه مبدل به یومیه شد و هفته‌ای پنج شماره منتشر کرد. هدف سرمقاله‌های روزنامه مذکور، تولید انقلاب افکار و تهییج روح و بیداری جامعه، ترویج مدنیت غرب، آشنایی و آگاهی مردم به تمدن ترقی عصر حاضر بود. قسمت عمده مندرجات آن، مقالات ادبی و علمی بود.
شفق سرخ از جمله روزنامه‌های معدودی است که در تغییر افکار مردم مؤثر بوده است. قلم دشتی در مخالف با دولتهای وقت بسیار قابل توجه است. با توجه به اینکه انتخابات مجلس چهارم حتی بعد از افتتاح آن نیز ادامه داشت، روزنامه اطلاعات خوبی را پیرامون مسایل انتخاباتی ارائه داده است. همچنین در مورد مصوبات، کابینه‌های همزمان با مجلس و اوضاع کلی مجلس چهارم شورای ملی مطالب بسیاری را در شماره‌های مختلف درج نموده است. لحن روزنامه نسبت به اوضاع این مجلس و تزلزل کابینه‌ها و احزاب بسیار تند و انتقادآمیز است، به طوریکه در اواخر مجلس و با نزدیک شدن پایان دوره که تشنجات آن نیز به اوج رسیده بود، لحن این روزنامه بسیار تندتر شده است. به طور کلی روزنامه فوق یکی از ارزشمندترین روزنامه‌های این دوره و حاوی مطالب مهمی است که در پژوهش از آنها به کار گرفته شده است. دشتی بعد از کنار‌گیری از روزنامه‌نویسی، مدیریت شفق سرخ به مایل تویسرکانی واگذار گردید.
روزنامه نوبهار: محمدتقی بهار در سال 1304 ق در خراسان متولد شد. پدرش، میرزا کاظم صبوری ملک‌الشعرای آستان قدست رضوی بود. وی در سال 1328ق به انتشار روزنامه نوبهار در خراسان پرداخت. وی در ادوار سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم و پانزدهم به عنوان وکیل وارد مجلس شد. آثاری چون چهار خطابه، سبک‌شناسی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی، مقدمه وتصحیح تاریخ سیتان مجمل‌التواریح و القصص، مطالعه در شرح حال فردوسی را از خود بر جای گذاشته است. وی یکبار نیز به وزارت فرهنگ منصوب شد و سرانجام درمرداد 1329ش وفات یافت. نوبهار در سال 1333ق به طهران انتقال یافت نوبهار از سال 1333ق تا 1336 انتشار یافت ولی در طول این مدت چندین بار توقیف شد. بعد از 1336ق، به مدت چهار سال انتشار نیافت تا این که در چهارشنبه 7 سنبله 1301ش مطابق 6 محرم 1341ق. سال دوازدهم آن منتشر شد. روزنامه نوبهار از سال 1333 یک روزنامه سیاسی بوده و هر نوبت در چهار صفحه و هفته‌ای سه شماره منتشر می‌شد و در سال 1335ق نیز به همان قطع و سبک و با یک مسلک سیاسی و آزادیخواهی انتشار یافت. ولی از سنبله 1301ش که دوره چهارم نوبهار شروع شد، قطع و سبک و تعداد صفحات روزنامه عوض شده و مندرجات آن یک قسمت مطالب ادبی و اجتماعی است، و هر شماره در 16 صفحه منتشر شده است. آخرین شماره این دوره، شماره 34 بود که در تاریخ شنبه 4 عقرب 1302ش منتشر شد و بعد از ان از صورت روزنامه خارج شده روزنامه‌نویسی بهار از این پس خاتمه یافت. نظر به توجه بهار به مسأله احزاب، این روزنامه از جهت اطلاعاتی که در این باره در اختیار محقق قرار می‌دهد، بسیار قابل توجه است. نوبهار همچنین در مورد مصوبات مهم مجلس مطالب بسیاری آورده است. نکته قابل توجه این است که وی وکالت مجلس چهارم را نیز برعهده داشت و با آگاهی از اوضاع داخلی مجلس، به مسایل مرتبط با آن می‌پرداخته است.
متون تاریخی:
روزنامه خاطرات عین‌السلطنه: قهرمان میرزا سالور دومین فرزند ذکور شاهزاده عبدالصمد میرزا عزالدوله فرزند محمدشاه قاجار و مادرش تاج خاتم جیه شاهزاده علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه فرزند فتحعلی‌شاه قاجار بود که در سال 1250 ش/ 1288ق متولد شد. وی به یادگیری علوم متداول پرداخت و علیرغم میل باطنی‌اش از تحصیل در اروپا بازماند. خاطرات وی به عنوان مفصل‌ترین خاطرات از ارزش بالایی برخوردار است. بدلیل مناصبی که بر عهده داشت، قطعاً نوشته‌های وی درخور توجه است. حکومت نهاوند، نیابت حکومت قزوین و ولایت خمسه، نیابت ایالت فارس از جمله خدماتی است که وی در طول عمرش به آنها مشغول بود. وی در 9 مهر 1324ش/ 24 شوال 1364 وفات یافت. خاطرات وی از روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه تا چند روز قبل از درگذشتش را دربر می‌گیرد. این کتاب شرح حوادث مملکت، درباری، شهری، خانوادگی و عمده وقایع جهان را دربرمی‌گیرد. جلد هشتم این کتاب که وقایع بعد از کودتای سوم اسفند 1299 را دربر دارد، اطلاعات خوبی پیرامون مجلس چهارم ارائه می‌دهد. این کتاب درباره اوضاع کابینه‌های مقارن مجلس چهارم، اوضاع مجلس، قدرت‌گیری رضاخان مطالب بسیاری را گنجانیده است. نکته‌ای که قابل ذکر است این که خاطرات فوق با لحن انتقادی و در بعضی موارد طنزگونه با این مسایل برخورد نموده است. عین‌السلطنه اوضاع خراب مملکت را نیازمند کابینه‌های قوی می‌داند که تا حدودی به اصلاح بپردازند و همواره از این که کابینه‌ها این توانایی را از خود نشان نداده‌اند، اظهار تأسف کرده است. به نظر می‌رسد. وی بدون جانبداری و یا مخالفت با مسایل برخورد نموده و وقایع را توضیح داده است. روزنامه فوق همچنین از عکس‌العمل‌های متفاوت نسبت به اختتام مجلس چهارم و دیدگاههایی که در مورد آن ارائه شده است، مطالب درخور توجهی ذکر نموده است.
شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه: نوشته عبدالله مستوفی از جمله آثار نادری است که به شرح اوضاع ادارات ایران پرداخته است، هرچند نویسنده نقش خود را در بعضی موارد مهم‌تر از آنچه بوده، جلوه داده است، ولی این مسأله از ارزش اطلاعات وی نمی‌کاهد. وی در مورد، کتاب خود می‌نویسد: «شرح زندگانی من چیزی ندارد که قابل خواندن باشد. مقصود اصلی تشریح اوضاع اجتماعی و بالاختصاص روشن ساختن جریان کارهای دولتی و اداری در شصت هفتاد ساله ایام زندگیم است. جلد اول این کتاب با ذکری از اسلاف نویسنده در سلطنت آغامحمدخان تا پایان سلطنت ناصرالدین شاه ادامه پیدا می‌کند. جلد دوم اوضاع اجتماعی ایران از سلطنت مظفرالدین شاه تا قسمتی از دوره احمدشاه را بیان می‌نماید. جلد سوم نیز ادامه سلطنت احمدشاه تا انقراض دولت قاجار را دربر می‌گیرد. شرح زندگانی من حاوی اطلاعات بسیار خوبی پیرامون انتخابات مجلس چهارم شورای ملی بویژه در زمان وثوق‌الدوله، اوضاع کابینه‌ها در برخورد با مجلس، وضعیت احزاب و قدرت‌گیری رضاخان است. بدون شک اطلاعات کتاب مذکور به اهمیت آن در منابع تاریخ معاصر، اهمیت ویژه‌ای می‌دهد.
تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران: نوشته ملک‌الشعراء بهار یکی از معدود آثاری است که به مسأله احزاب و فراکسیونهای مجلس پرداخته است. مسأله احزاب به دو دلیل کمبود و فقدان اطلاعات پیرامون احزاب و نیز کم توجهی مورخان، از موضوع‌هایی محسوب می‌شود که در تاریخ معاصر با فقر منابع در مورد آن مواجه می‌شویم. بهار کتاب خود را در دو جلد به رشته تحریر درآورده است که در جلد اول، اوضاع احزاب بعد از صدور فرمان مشروطیت تا خاتمه مجلس چهارم و آغاز انتخابات مجلس را دربر می‌گیرد. جلد دوم نیز شامل مطالبی درباره مجلس پنجم، خلع قاجاریه و روی کار آمدن دولت پهلوی تا سال 1304ش است. وی به عنوان یکی از فعالین حزب دموکرات اطلاعات خوبی پیرامون این حزب و نحوه فعالیت آنها ارائه می‌دهد. نکته قابل ذکر این که بهار با مرکزیت قراردادن نقش خود به این مطالب پرداخته است. علاوه بر مسأله احزاب، بهار به مهم‌ترین مصوبات مجلس چهارم، اوضاع کابینه‌ها، نقش رضاخان در حوادث آن زمان و به طور کلی عملکرد مجلس پرداخته است. البته ناگفته نماند که بهار با بدبینی خاصی به رضاخان و قدرت‌گیری وی پرداخته است، و همواره از این که مجلس چهارم و فراکسیونهای خود با عدم اتحاد و ضعف خود باعث قدرت‌گیری وی شدند، ابراز تأسف نموده است. وی دیکتاتوری سردار سپه را مهم‌ترین مسأله‌ایی می‌داند که با ضعف مجلس بر جامعه حاکم شد. بهار به عنوان یکی از وکلای مجلس چهارم و فعالین کمیسیون اصلاح قانون انتخابات مطالب ارزشمندی را در کتاب خود گنجانیده است که بدون شک در دیگر آثار به ندرت به آنها برمی‌خوریم. وی در مورد کتاب خود می‌نویسد: «این تاریخ را در بدترین احوال و سیاه‌ترین ساعات بدبختی مملکت در حالتی که نویسنده خود نیز بیمار و فرسوده و گرفتار تألیف و تصحیح چند مجلد کتاب... بودم، آغاز کردم و از روی یادداشتهای دیرینه، دفتر ضبط مجلس شورای ملی و دوره‌های روزنامه متعلق به سالهای قدیم و به مدد حافظه و همراهی دوستان و مردم آگاه آن را به پایان آورده‌ام و ظن من آن است که از این راه خدمت به عالم علم نموده‌ام.»
تاریخ تحلیلی مجلس چهارم
