چکیده
مکانهای مذهبی، مساجد، مصلا و.... هموار ه نقش تعیین کننده ای در اعتلای فرهنگ، سیاست، علم و سایر شئونات تمدن ایفا نموده اند. این تحقیق معماری، بدنبال خلق فضایی بمنظور ارائه و انجام فعالیتهای مذهبی و در کنار آن ارائه فعالیتهای خدماتی و فرهنگی تحت عنوان مصلا بزرگ فردیس کرج، می باشد. در بخش شناخت با طرح مباحث مختلف مرتبط با موضوع به بازشناسی عوامل تأثیرگذار در فرآیند طراحی پرداخته شده. در بخش دوم
( کاربرد) ازنتایج حاصل در بخش اول بمنظور خلق فضای معماری بهره گرفته می شود. در این تحقیق سعی برآن شده است تا فرآیند شناخت و کاربرد آن در طراحی معماری رعایت شده و مسیر رسیدن از سئوال به جواب بدرستی طی گردد.
در بخش اول مباحث و موضوعات مطرح شده در سه عرصه دانش معماری یعنی شکل، معنا، و عملکرد می باشند و در بخش دوم پس از تدوین مبانی نظری، اهداف، اصول ومعیارهای طراحی بمنظور شکل گیری ایده اولیه طرح حرکتی از کل به جز طی می گردد و پس از شکل گیری ایده اولیه بمنظور تکمیل فرآیند حرکتی از جزء به کل داشته وایده اولیه در پرتو تأثیرات نظامهای برنامه ریزی فیزیکی و سازماندهی فضایی و نیز نظام نمادین، نظام هندسی، نظام زیبائی شناسی و نظام سازه، به طرح نهای ختم می گردد.
پیشگفتار
بی شک بناهای مذهبی در طول زمان همواره مورد توجه و احترام ملل و اقوام مختلف بوده است و بدین جهت پیوسته کاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی در خدمت معماری و تزئین نقوش بکارفته در احداث چنین اماکنی بوده است. این علاقه و توجه و بذل سرمایه های مادی و معنوی نه از باب منافع اقتصادی و مقاصد مادی، بلکه بر مبنای کشش و علاقه ای قلبی براساس گرایش فطری مردم به مکاتب الهی بروز کرده است. چه بسا مردمی که با مشکلات اقتصادی دست به گریبان بوده، اما در سرمایه گذاری بر مظاهر معنوی از جمله بناهای وابسته به مقدسات مذهبی از هیچگونه تلاشی فروگذار نکرده اند بناهای رفیع و باشکوهی که در طول تاریخ برمعابد، مساجد سربرافراشته اند همواره با یک پشتوانه قلبی و عشق حقیقی همراه بوده است. در تاریخ اسلام مکانهای مذهبی همواره در رأس توجه مردم، بویژه هنرمندان معتقد به مبانی دینی قرار داشته است. در دوره هایی که اثری از پیشرفت های علمی در هیچ کجای عالم دیده نمی شود برجسته ترین آثار معماری جهان، از میان مکانهای بزرگ مذهبی اسلام در جای جای سرزمین های اسلام بجای مانده است. اگرچه به علل گوناگون بویژه هجوم نیروهای متجاوز بیگانه به کشورهای اسلامی بسیاری از این ابنیه مهم و تاریخی دچار تخریب وویران شده و آثار مهم مکتوب و میراث فرهنگی مسلمین که دستخوش غارت و آتش سوزی در کتابخانه های مهم جهان اسلام شده است، ما را از گنجینه های مهمی محروم کرده است با این حال آنچه برجای مانده، خود دریچه ای است برای شناخت عظمت معماری بکاررفته در بناهای مذهبی بزرگ اسلامی، بویژه آنکه درمعماری و کاشیکاری بناها مظاهر معنوی و مفاهیم والای مذهبی چه در انتخاب رنگ و چه در انتخاب شکل وفرم بسیار ماهرانه تلفیق شده اند، و فضای بوجود آورنده که انسان شیفته معنویت را بسوی خود می کشاند.
اگرچه متأسفانه بعلت افول قدرت سیاسی جهان اسلام پس از آنکه حاکمیت سیاسی در دست افراد نااهل و فرصت طلبی قرار گرفت، نقش بناهای مذهبی را در سرنوشت اجتماعی و سیاسی و معنوی مردم کمرنگ ساخته، ولی امید می رود در زمان حاکمیت جمهوری اسلامی، مکانهای مذهبی جایگاه ویژه خود را پس از قرنها بازیابد و مجد و عظمت معنوی و حقیقی جهان اسلام بار دیگر احیاء گردد.
مفاهیم مرتبط با موضوع:
مقدمه:
اسلام اندکی پس از ظهور، در تمامی کشورهای پیرامون شبه جزیره عربستان و حتی کشورهای دور دست پذیرفته شد و تمامی عرصه های زندگی خصوصی و اجتماعی آنان را تحت تأثیر قرار داد. همراه با گسترش اسلام مکانهای مذهبی اسلامی به عنوان مهمترین عامل فیزیکی و پایگاه اسلامی در تمام کشورهای متأثر از فرهنگ اسلامی بنا گردید. مکانهای عبادی اسلام تا حدود زیادی مرکز فعالیتهای فرهنگی می باشد ارتباط مکانهای مذهبی اسلامی با مسئولان حکومتی و افراد قدرتمند جامعه و اشخاص مؤمن و سرشناس باعث می شود که چنین مکانهایی همانند مراکز ارتباطی نهادهای اجتماعی عمل کنند. مراسم مذهبی سنتی اهمیت خاص خودشان را دارند و آن اینست که ما را در تجربه جمعی پرستش سهیم می کند اما هرگز نباید فراموش کرد که تجربه مذهبی در درجه اول یک تجربه عملی عشق است. ما می توانیم از کتابها پیروی کنیم، بر قلبها حاکم شویم و نحوه رفتاری خاصی را برگزینیم ولی هیچکدام فایده ای ندارد. این دل است که تصمیم می گیرد و تصمیم دل قانون است.
« مصلا، تعریف و مشخصه های آن»
مصلا یکی از بناهای مذهبی اصلی در اسلام بشمار می آید و اقامه نمازهای عیدین و جمعه نیز از مهمترین عملکردهای آن است اما تفاوت عمده ای بین آن و مسجد نمی توان قائل شد همانگونه که از قول پیامبر اکرم(ص) نقل شده:« هرکجا نماز برپا دارید همانجا مسجد است». بنابراین می توان گفت که در اسلام مسجد لزوماً نشان از ساختمانهای مشخص با ویژگی های مشخصی ندارد. و تنها مشخصه اصلی آن مکانی جهت اقامه نماز می باشد.
واژه مصلا در فرهنگ لغت فارسی به معنای«عیدگاه» ترجمه شده است، محلی برای برگزاری مراسم اعیاد اسلامی و خواندن نمازهای مربوطه، محلی باز و دلگشا و مفرح که در آن ساختمانی نیست و فقط بنایی که محل ایستادن امام و جهت قبله را نشان می دهد می باشد. درمصلا تأکید بیشتری نسبت به بی سقف بودن آن شده است لذا از این جهت تعریف مصلا مکانی روباز جهت اقامه نمازهای عید قربان، عیدفطر و همچنین نماز استسقاء درنظر گرفته می شود.
در ابتدای ظهور اسلام، حضرت محمد(ص) با اینکه منزل خود را تبدیل به مسجد نموده و نمازهای عادی را در آنجا برگزار می کردند، نمازهای غیرعادی همانند نماز اعیاد و باران و... در خارج از شهر که بیشتر زمینهای زراعتی و یا زمینهای بیشتر شبیه به محل خرمن کوبی که صاف و هموار بود برگزار می کردند. پیروی از سنت پیامبر ایجاب می کند تا مرزامکان مصلا را همچون مصلای آن حضرت بسازیم بویژه آنکه روایات فراوانی از پیامبر اکر(ص) و اهل بیت گویای آن است که نماز عیدفطر و قربان در صحرا و یا مکانی روباز برگزار شود.
در روایات آمده است پیامبر اکرم(ص) فرموده اند:« دوست دارم نماز عیدفطر و قربان را زیر آسمان بجای آورم». پیامبر حتی کف مصلای خود را با حصیر و بوریا فرش نمی کرد، زیرا دوست داشت در نمازهای عیدین پیشانی را برزمین عریان بگذارد بطورکلی با بررسی نمونه ای از طرح های مصلا می توان فهمید که اولاً فضای مورد استفاده بعنوان مصلا هیچگاه همانند مسجد ازمعماری سنگین و حجیمی برخوردار نبوده است ثانیاً نمی توان تغییر و تحول عمده و مهمی را در طرح مصلا همانند تحولاتی که در طرح مساجد اتفاق افتاده منظور کرد. اما با توجه به گسترش جوامع و فرهنگ اجتماعی می توان فضاهایی متناسب با نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه در کنار آن در نظر داشت که در طرح ارائه شده در این رساله تا حدود زیادی به این مطلب توجه شده است.
مسجد: معرفی و سیر تحول آن
« ان بیوتی فی الارض المساجد» مساجد خانه های من در زمین است. اسلام به معنی تسلیم بودن به خواست و اراده خداوند است و خداوند تمام ادیان آسمان خود را به نوعی زیر مجموعه این دین کامل می داند. قبل از دین اسلام و ساخت مساجد خانه کعبه که طراح آن خداوند و مجری آن پیامبران بودند اولین خانه ای بود برای پذیرش توبه آدم و محل عبادت و قیام او، جدار آن فقط یک پوسته است با دری به درون وحجم آن یک مکعب( یعنی منظم ترین حجم با سطوح مشابه و یکنواخت برای آرامش وسکون انسان) چون چها رضلعش بر چهار وجه انسان منطبق است و در او ایجاد سکون می کند. پلانش مربع است و پوسته داخلی آن بدون روزن که حریمی مناسب است که نگاه انسان را از حق برگیرد. ابتدا سقف نداشته و بعداً سقف گذاشته اند.
بعد از ظهور دین مبین اسلام، بناهای مذهبی یکی از اساسی ترین عناصر بافت وساخت و شکل شهرها بوده و هستند، دربین بناهای مذهبی درون شهر و روستا، مسجد جایگاه ویژه ای دارد، مسجد به مثابه برجسته ترین عنصر معمارانه منبعث از دین اسلاام از اولین ازمنه حضور مدنی این دین، با جامعه همراه بوده است. مساجد هم یکی از مخلوقات الهی است و هم بیت الله لذا نباید عظمتی از جنس عظمت دیگر بناها داشته باشد.( مساجد یذکر فیها اسم الله کثیراً) مساجد چنین است که خدا در آنها زیاد یاد می شود. مسجد در واقع محلی برای اجتماع سیاسی- مذهبی اقتصادی و فرهنگی جامعه است. مساجد خانه های خدا در زمین است. همانطوری که ستارگان برای اهل زمین می درخشند مساجد نیز برای ملکوتیان نورافشانی می کنند.مسجد یک فضا و بنای عمومی و یک عنصر شاخص معمارانه است که عمیقاً یک عرصه فرهنگی- مذهبی در تصویر ذهنی شهروندان و شهرسازان متبادر می شود، مسجد را می توان محوری ترین، کانونی ترین، عنصر کالبدی متبلورکننده مدیریت جامعه اسلامی دانست. مسجد کانون عبادتی، اجتماعی و فرهنگی و پویایی است که هرگز نمی تواند از ساختار اجتماعی، و شهری آن جدا شود واژه مسجد در قرآن کریم، با تأکید واضح به خانه کعبه در مکه معظمه چنین آمده است:
« قدندی تقلب وجهک فی السماء فلند لینک قبله ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث کنتم فولوا وجوهکم شطره بقره آیه 144» ما توجه تو را به آسمان به انتظار وحی و تغییر قبله بنگریم و روی تو را به قبله ای که به آن خشنود شوی بگردانیم پس روی کن بطرف مسجد الحرام و شما مسلمین هرکجا هستید در نماز روی به جانب آن بیاورید.
مسجد تنها واحد نمونه در معماری اسلامی است که همان اوان طلوع دین مبین ایجاد شد و مسلمانان در طول تاریخ برپایه فرهنگ و تمدنهای بومی و ملی خود، سلیقه ها و شیوه های هنری متفاوتی را در ساخت وساز مساجد بکار برده اند. آنان برترین سبکهای معماری و پدیده های هنری را در مساجد آفریده اند تا جائیک یکی از راههای شناخت فرهنگ و تمدن مسلمانان درهر عصری کاوش در آفرینش های هنری است که در ساخت وساز مساجد بکاررفته است.
مسلمانان بخاطر عظمت و قداستی که برای مساجد قائلند و آن را منسوب به پروردگار می دانند تلاش می کنند خانه خدا را هرچه بهتر و با عظمت تر بسازند. البته معماری بطورعام و معماری مساجد بطور خاص در هر عصر و زمانی از تحولاتی که در عرصه های مبانی اجتماعی، فرهنگی و ... رخ داده تأثیر پذیرفته است. مثلاً معماری دوره هخامنشی مفاهیم قدرت و ابهت و عظمت حاکمان و یا معماری دوران صفویه مفهوم دولت را بنوعی نشان می داده است یا معماری مساجد دوران انقلاب اسلامی یادآور هنر مکتبی است.
تردیدی نیست که اسلام چگونگی بنای مسجد را همچون هر بنای دیگری تا حدود زیادی تابع شرایط زمان و مکان و سلیقه ای افراد قرار داده است زیرا هر زمان و مکان، نوع خاصی از معماری را می طلبید.
مسجد در میان اندامهای دورن هر شهر و روستا و نیایشگاه های همجوار همواره جای ویژه خود را داشته و دارد و از اندامهای دیگر نمایان تر و چشمگیرتر است، مسجد بر دیگر نیایشگاهها همان برتری را داشته که اسلام بر دیگر کیشها دارد.
اولین مسجد:
نخستین مسجد بدست پیامبر با همکاری یاران گرامیش در مدینه ساخته شد که همواره در برگیرنده و الگوی مسجدهای بیشمار و گوناگون بوده است که بدست هنرمندان ما بنا شده است این مسجد که به مسجد نبوی معروف است در مرکز اولین پایتخت اسلامی( یثرب) قرار دارد مشرف به شهر است، این مسجد در ابتدا بعنوان مسجد منذل، بلافاصله پس از هجرت حضرت رسول ساخته شد. ترکیب این مسجد به خانه های حیاط دار آن ناحیه است. این مسجد در ساده ترین حالت ممکن یا مصالحی چون سنگ و تنه درخت نخل، نی و پوست حیوانات ساخته شد و با مردم داری کامل نیایشگاهی را بنیان نهاد که تا سالیان دراز الگوی معماری نو مسلمانانی شد که اگرچه با مصالح متفاوت تر از آن مساجدی را پایه گذاری کردند اما سادگی طرح و بی پیرایگی آن را موخر برروح و نیایش وارتباط با معبود قرار دادند تا هنگامیکه در دوره های بعد نهایت ذوق و هنر هنرمندان در خدمت حکام برای ساخت و تزئین مساجد برای افزایش شهرت و قدرت آنها بکار گرفته سد.
در مسجد پیامبر پس از مدتی و بنا به درخواست صحابه، بخشی از مساحت سمت قبله حیاط پوشیده سد و عنصر شبستان به این صورت بوجود آمد. با رشد و بلوغ دولت نبوی مسجدالنبی در همان زمان پیامبر توسعه یافت و این نشان از کارکرد متنوعی بود که مسجدالنبی بعنوان مهمترین عنصر شهری در یثرب ایفا می کرد. بعد از پیامیبر این توسعه و گسترش چنان بود که چیزی از ساختمان اصلی باقی نگذاشت دراین دوره تا اواخر دوره امام علی(ع) مساجد شهر فضای چندکاربردی داشتند. در زمان عثمان به علت آتش سوزی بزرگی که در مسجد روی داد تغییرات اساسی برای تعمیر مسجد انجام شد در سال 168 تا به شکل امروزی درآمد مناره و گنبد به سبک ترکان عثمانی ساخته شد.
طبقه بندی طرح مسجدها:
پنج طبقه بندی اساسی از طرح مسجد، در هفت سبک منطقه ای متمایز محقق می شود. در سرزمین اعراب، تا اسپانیا، شمال افریقا، یک سالن ستون دار و یک حیاط باز وجود دارد. در افریقای غربی، سالن ستون دار از یک ساخت آجری، گلی برخوردار است. ایران وآسیای مرکزی دارای یک سبک دومحوری چهار ایوانی است. در شبه قاره هند گنبدهای سه گانه و یک حیاط گسترده وجود دارد و در آناتولی همیشه یک گنبد مرکزی، سبک چیینی دارای عمارت هایی در داخل محوطه باغی دیوارکشی شده است. آسیای جنوب شرقی از یک ساختار سقفی هرمی مرکزی برخوردار است.
پس از قرن 4 شاهد تحولی در فرم فضای مساجد هستیم، مساجد چهارایوانه، ماندگارترین فرم در بستر سلوک تحول معماری ایرانی است که اکنون پس از هزارسال فرم مسلط در بیشتر مساجد ایرانی است گرچه خاستگاه مساجد چهارایوانی را عصر سلجوقی اصفهان می دانند اما نباید از تأثیر معماری خراسان در این تحول غافل شد. معماری مدارس خراسانی از جمله غاثیه ومساجدی چون مسجد گوهرشاد در خراسان بزرگ مهمترین نمونه بجا مانده از دوران تیموری و قرن نهم است که درواقع اوج شکوفای این نوع مساجد است.
پس از آن شاهد مساجد عصر صفویه هستیم که اساساً با پوست اندازی نوینی در تزئین و در جامعه شناسی کاربرد شهر، مساجد از دیگر دورانها متفاوت است. مصداق مساجد صفوی بیش ازهمه در اصفهان بویژه در مسجد شیخ لطف ا... و مسجد امام متجلی است.
در سده هفتم هجری اویانها در چهار محوراصلی حیاط مسجد پدیدار گشتند وگویی با این چهار ایوان طرح مسجد کامل گردید است و اگر مسجدی چنین نبود بگونه ای کاستی در آن بشمار می آمد در پیشگاه آن نیز، دربندی بنام پیشخوان و جلوخان جای داشت که بیشتر ساختمانهای وابسته به آن می پیوست( مسجد جامع یزد، مسجد مظفری کرمان) مسجد امام قزوین مسجد امام سمنان و بروجرد) گاهی در پیش درگاه مسجد نیز همانند حیاط و صحن آن آبنما می ساختند( مسجد جامع ورامین ).
تیپ بندی مساجد ایران:
1- مساجد یک ایوانه:
در آن ایوان تالار مستطیل شکلی است که در کنار یکی از اضلاع حیاط و عمود بر آن ساخته می شود.منشأ آن مساکن قبایل بین دریاچه های آرال و خزر است که دارای سقفهای نیم گهواره ای از نی و شاخه درختان ساخته می شد، و برای حفاظت از برف، باران روی این سقفها را با پوست حیوانات می پوشاندند. نمونه مساجد یک ایوانه: مساجد بامیان افغانستان.و مسجد جامع نی ریز در فارس است.
2- مساجد با ایوان و چهار طاقی:
که هرکدام از آنها جداگانه در مسجد بکار گرفته می شوند مزیت این نوع مسجد این است که در تابستان دارای سایه ایوان و هوای آزاد و در زمستان در تالار مربع، نمازگزاراان رااز سرمای طاقت فرسا در امان نگه می دارد. مانند مسجد جمعه اردبیل.
3- مساجد دوایوانه:
در این نوع مساجد عنصر اصلی ایوان است یعنی فضایی با نقشه مستطیل و طاق گهواره ای. استفاده از سایه و هوای آزاد در تابستان علت وجود ایوان جنوبی، و استفاده از آفتاب و هوای آزاد در زمستان علت وجود ایوان شمالی می باشد. دوایوان روبروی هم و با یک محور متقارن به سمت حیاط نگاه می کنند و رواقهایی در طرفین صحن بصورت کلافی این دوا یوان را بهم می بندد. انواع مساجد دوایوانه: مساجد جامع فریومد، ملک زوزن، و گناباد در خطه خراسان.
4- مساجد چهارایوانه:
در وزارت خواجه نظام الملک وزیر ملکشاه سلجوقی( 5ه)این بناها معمول بوده و قدیمی ترین بنای چهارایوانه مربوط به مدرسه بزرگی در خراسان است که به دستور ملک شاه سلجوقی و تدبیر خواجه نظام الملک ساخته شد. اولین مسجد که اساساً در ابتدا با طرح چهار ایوانه ساخته شد مسجد جامع زواره است در شمالغربی نائین و مربوط به قرن هشتم و عصر سلجوقی.
5- چهار طاقی:
بناهایی هستند با پلان مربع شکل و با سقفی از خشت، اساس بناهای آتشکده ای ساسانی چهارطاقی هستند. این سبک در مساجدی از جمله مسجد جامع تبریز و مسجد جامع ملک زوزن کاربرد داشته است.
سیر تحول مساجد در ایران:
با ورود اسلام به ایران وواردشدن تمامی ارزشهای راستین الهی به این مرزوبوم تاروپود جامعه طبقاتی ساسانی یکباره بهم ریخت و طرحی نو برای زندگی در حیات آدمیان پی ریزی شد. جامعه متفرق ایرانی که نتیجه منطقی اختلافات ادیان جاهلی بوده است با پیام جدیدی که ارتش اسلام از سرزمین رسول خدا(ص) برای آنها به ارمغان آورد به ندای فطرت خداپرستانه انسانی خویش گوش فرا می دهد و پس از مدت کمی جامعه ایرانی به دین جدیدی روی آورد. از همین رو نیاز به فضایی عبادی، سیاسی، جماعت مسلمین را واداشت تا به ساختن اولین مسجد در ایران اسلامی اقدام کنند.از این تاریخ مساجد ایرانی سه طریق نیز را طی می کنند.
1- ساخت مسجد به سبک و اسلوب و شیوه مساجد اولیه مسلمانان در سرزمین عربستان
2- تبدیل وتغییر مکان مذهبی جاهلی و بازسازی آنها بصورت معماری مساجد اسلامی
3- شروع حرکت مستقلانه معماری اسلامی
ساخت مسجد به سبک و اسلوب وشیوه مساجد اولیه مسلمانان در سرزمین عربستان:
اولین و مهمترین آثار مربوط به مسجدسازی در ایران از خطه خراسان شروع شد و منظور از خراسان تمامی نواحی شرقی( افغانستان، ترکمنستان و ...) است. خصوصیات این مساجد عبارتند از:
1) سادگی و بی پیرایگی و دوری از هرگونه تزئین وزینت مادی و معنوی
2) پرهیز از ارتفاع بنا
3) استفاده از مصالح بومی یعنی مصالح خو منطقه
ابتدا شکل سرپناهی با ستونهایی از درخت نخل و پوششی از نی و بوریا برای جلوگیری از تابش شدید نور آفتاب است که بعدها همین سرپناه به شبستان تبدیل شد.
شبستان بدون در بود که در جلوی آن حیاط یا فضای باز نیمه محصوری وجود داشت ک بتدریج با گذر زمان و روی کار آمدن حکومتهای سلطنتی به عظمت و شکوه معماری مسجدها افزوده شد، البته در این سبک در ایران ایوان بصورت عنصری از معماری بومی در فضای کالبدی مسجدی مورد استفاده قرار گرفت. مساجد که به تقلید از مسجد مدینه ساخته شده اند عبارتند از: الف: مسجد کوفه میزنطنز( 2ه.ق) ب: مسجد سراور گلپایگان ج: مسجد حاجتگاه
تبدیل و تغییر امکان مذهبی قبل از بازسازی آنها بصورت معماری مساجد اسلامی
در ایران پیش از اسلام مهرپرستی ودین زرتشت رواج داشت. از آنجا که مسلمانان برحسب طریق عقل وشرع از آنچه مفید باشد بهره می گرفتند و هرگز مجوز اعمال تعصبات جاهلانه و مغرضانه را نداشتند از ساختمان آتشکده ها تا آنجا که ممکن بود برای ایجاد مساجد و محل اجتماع مسلمین بهره برداری می کردند منتها از لحاظ کیفی و ماهری فضای آن را کاملاً براساس اعتقادات توحیدی خود منقلب و دگرگون ساختند. درواقع با کمترین تغییرات فیزیکی بزرگ ترین تغییرات کیفی را در جهت هماهنگی با اعتقادات توحیدی خود به شرح ذیل بوجود آوردند:
1) آتش و آتشدان را از مرکز و کانوه فضای داخلی برداشتند و فضا برای حضور جمعی انسانها خالی شد.
2) مردمی که در خارج از فضا، نقش نظاره گر داشتند خود قهرمان داستان و حماسه ساز حادثه شدند، فضا کاملاً متعلق به آنها شد.
3) ضلعی را که به سمت قبله قرار گرفت با دیوار و نماد قبله پوشاندند تا چشم ها از داخل به خارج سیر نکند و آرامش و توجه نمازگزار برای سیر باطنی مهیاترشود.
4) از آنجا که لازم بود بین فضای پاک و آرامش بخش داخلی و مسیر نسبتاً آلوده و پرهیاهوی خارجی کاملاً ازهم تفکیک شود به ایجاد درگاهها، ایوانها، حیاطهای داخلی، درها و دیوارهای خارجی پرداختند. دیوارهای کاملاً پوشاننده درها و درگاهها، پس راهروها و حیاطهای داخلی ایوانها را بوجود آوردند.
5) از آنجا که فضای داخلی چون گذشته فقط سن تئاتر برای اجرای نمایش توسط آتش بانان نبود و اسلام استقبال و هجوم توده مردم را به مراکز می طلبید به سرعت چهار طاقی از هر سمت که ممکن بود توسعه یافتند و به شبستان و تالارهای بزرگ اجتماعی تبدیل شدند که تا آن زمان بی سابقه بود زیرا ساختمانهای بزرگ به سلاطین تعلق داشت نه به مردم عادی.
6) بعدها که شهرها توسعه یافت، این آتشکده که در خارج بافت شهر و بلندی بودند بداخل شهر آمده و از ارتفاع سطح ورودی و همکف آن نسبت به گذرگاه ها و فضای اطراف کاسته شد تا هرچه بیشتر حالت جذب کنندگی داشته باشد.
7) و به ورودی ها رنگ و لعاب تازه ای داده اند که حالت دعوت کنندگی بیشتری داشته باشد.
بناهای باقیمانده از این آئین تبدیل به مساجد شده اند نظیر مسجد یزد که برروی آتشکده بنا شده است و یا مسجد جامع بروجرد که بررسی ها نشان می دهد که برروی آتشکده ای نیمه ویران احداث شده است.
شروع حرکت مستقلانه معماری اسلامی:
بطورکلی مساجد ایرانی به چهار گروه شبستان، چهارطاقی، ایوانی و چهار ایوان تقسیم می کنند.
1) اولین مسجد شبستانی: مسجد فهرج یزد که به اعتقاد اکثر محققان جزء: اولین مساجد قرون اولیه هجری است.
2) مساجد چهارطاقی: همانطور که از نام آنها پیداست شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل می باشد که بوسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است وچون از چهارطرف باز بوده، به چهار طاقی شهرت یافته است. بناهای چهار طاقی عمدتاً بعنوان آتشکده مورد استفاده قرار می گرفتند. مانند چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در کاشان بعقیده اغلب کارشناسان، شرق ایران بویژه خراساان جایگاه ایوانهاست و ما ایوانهای بزرگ را از دوره اشکانی که قلمرو آنها در شرق ایران بوده در اختیار داریم، و دلیل استفاده از ایوانهای جنوبی دوری از آفتاب تابستانی و استفاده از گرمای زمستان است.
سیر تحول کلی مساجد بعد از گسترش دین اسلام:
با آغاز سده سوم هجری و با گسترش بلاد اسلامی و توسعه شهرها و قریه ها مساجد با شکوه بزرگی در شهرها بنیاد گردید، مدارش علمیه بصورت یکی از کاربردهای عمده مذهبی از درون مسجد به بیرون انتقال یافت و شبستانهای چهل ستون کم کم جای خود را در مسجدهای ایرانی پیدا کردند تا سرانجام در زمان آل کاکویه، گبندخانه ها و چهارطاقی ها بازمینه چهارگوش مربع شکل و گوشه راست ایجاد شد. پیشان ایوان را در ابتدای شبستان اصلی و در میان شبستانهای طرفین طرح نمودند که سه طرف آن بسته و فقط یک طرف آن روبه حیاط باز بود( شبستانهای مسجد جامع اصفهان درزمان آل صفویه و آل کاکویه)
انواع مساجد از نظر دامنه تنوع و حوزه های کارکردهای آن:
چهار گروه تقسیم می شود:
1) مسجدهای جامع و مسجدهای بزرگی که توسط سلاطین، و زراء و حکام ساخته شدند اداره امور این مساجد توسط باانی و با مأموران دولتی صورت می گرفت و آنان در اغلبی موارد به هر کسی اجازه پیش نمازی و یا تدریس در این مکان را نمی دادند. بلکه تنها اشخاصی که مورد تأئید بانی قرار می گرفتند به منصب پیش نمازی یا تدریس برگزیده می شدند.
2) شامل مسجدهای متوسطی می شد که توسط بزرگان محلی، علما و با مشارکت عمومی مردم ساخته می شد. در بسیاری از این مسجدها برای پیش نماز و دیگر افراد مسجد شرط خاصی وجود نداشت و از محدودیتهایی در مسجد نوع اول خبری نبود هرچند باید توجه داشت که بعضی اوقات پیروان هر مذهب برای خود مسجد جداگانه ای می ساختند که پیش نماز و مؤسسان آن از پیروان شاخه های مذهب بودند.
3) شامل مسجد – مدرسه بودند با وجود آنکه تعداد اینگونه بناء کم بود اما اهمیت آن از آنجا بود که دو عملکرد عبادی و آموزشی را همزمان و به موازات یکدیگر ایجاد کرده اند مانند مسجد آقابزرگ درسی شان و مدرسه سید در اصفهان
4) مسجد بسیار کوچکی می شود که عمده ترین و شاید تنها عملکرد آن جنبه عبادی آنها بوده است و تنها در آنجا نماز بجا آورده می شود. مثلاً در نائین مسجدهای کوچکی هستند که مساحتی حدود 10 متر مربع دارند.ا ین مسجدها توسط افراد خیرخواه در محله و یا در امتداد بدنه بازار و مراکز اقتصادی ساخته می شدند.
اجزاء و عناصر
مقدمه
در میان اندامهای درون شهری هر شهر و روستا مسجد همیشه جای ویژه خود را داشته است و از اندامهای دیگر نمایانتر و چشم گیرتر است، نیایشگاه چون بزرگترین ساختمان آبادی بود در آغاز نیازی بدان نداشتند که نشانی ویژه داشته باشد چرا که خودبخود نگاه هر گذرنده ای را بسوی خود می کشد اما پس از گسترش آبادی، نخست با افراشتن درگاههاو نهادن ماهرخ و توق بر بلندترین جای آن و سپس با احداث میل و برج در کنار و نزدیک آن باشندگان آبادی و گذریان بیگانه را به نیایشگاه راهنمایی می کردند.
مسجد مجموعه ای از هنرهای گوناگون است که برروی هم فضا و مکان خاصی را پدید آورده است. فضا و مکانی که برای ایجاد رابطه میان خدا و خلق متناسب باشد فضا و مکانی که درحین شکوه و جلال، آراستگی و تزئین آن ذهن انسان را به جای توجه به خداوند به خود مشغول ندارد و از آنجائیکه در سرزمینهای اسلامی مسجد پایگاه اجتماعی مسلمانان وپناهگاهی برای زندگی پرآشوب بشمار می آمد، به تزئین آن توجهی خاص شده است و می توان گفت اولین جایگاه تجلی هنر اسلامی مسجد بوده است.
طراحی مسجد با توجه به طبیعت و ذات آن مستلزم رعایت آداب و اصول و مفاهیم خاص و بویژه ایجاد فضای با روحیه خاص می باشد. باورها و دستورهای دین تحت عنوان مبانی فرهنگی فضا باید بطور همزمان در فرآیند شکل گیری معماری مشارکت داشته باشند. مساجد ایرانی در کنار مهمترین فضای عبور و مرور و زندگی روزمره مردم، بازارها، میدانها و میدانچه ها و... واقع اند که حکایت از آن دارد که زندگی دنیوی مردم با زندگی اخرویشان درهم آمیخته است.
وعبادت و سلوک در بطن زندگی اجتماعی مردم جاری است و این عبادت که هدف خلقت انس و جن ذکر شده( وما خلقت الجن و الانس الا یعبدون) در ظاهر و باطن جاری است.
لذا عمران و ساخت وساز و مرمت مساجد به تعبیر قرآنی کسی را سزد که نماز برپا دارد و زکات دهد یعنی سهیم و شریک در زندگی اقتصادی و اجتماعی جامعه باشد( انما یعمر مساجدالله من آمن باالله و الیوم الاخر و اقام الصلوه و آتی الزکوه و لم یخش فعنی اولیک ان یکوفو من المهتدین) مسجدهای خدا را تنها کسی تعمیر می کند که به خدا و روز جزا ایمان داشته باشد و نماز برپا دارد و زکات دهد و جز از خدا نترسد. ایشانند که ا مید است از راه یافتگان باشد.
پس طبق استنباط از این آیه شریفه از نمودهای اخلاص ورزی در بنای مسجد آن است که معمار و هنرمند خود درونی به زلالی آب داشته باشند و با آفرینش اثر هنری خود در جستجوی کمال و جمال حقیقی باشد نه درصدد نشان دادن خود باشد.
با توجه به شرحی که در باب بنای مسجد رفت اکنون به شرح اجزاء و عناصر مسجد می پردازیم که هرکدام مکان و هویت خاص خود را دارد و هرکدام از آنها بنوعی خدمات و اطلاعات مورد نیاز را در اختیار نمازگزاران قرارداده و رعایت سلسله مراتب در سازماندهی و ارتباط بین این فضا اعم از درونی و بیرونی کمک شایانی به پالایش ذهن و آمادگی انسان برای عبادت می کند.
اکنون به شرح اجزاء و عناصر مسجد می پردازیم:
جلوخان، ورودی، هشتی، دالان، حیاط، حوض( آب نما)، رواق ها، ایوان ها، گنبدخانه، شبستان، محراب، منبر، دکه یا سکو، مناره، مقصوره، بخش زنانه و مردانه، وضوخانه، سرویس های بهداشتی
1- جلوخان:
از آنجا که استقرار در یک مکان مجهول برای انسان خوشایند نیست و او را از برقراری ارتباط با مکان ناتوان می سازد. آگاهی از حضور در یک مکان و تشخیص نشانه های آن شرط لازم برای حس مکان است. انتقال تدریجی فرد ازبیرون از طریق سازماندهای مدبرانه فضای درون و آرام مسجد آماده می سازد.
فضای قبل از رسیدن به ورودی اصلی جلوخان نام دارد درواقع جلوخان فضایی است که مکان تغییر مسیر حرکت برای ورود به یک بنا و محل توقف و انتظار در جلوی بنا است و این فضا رابط است که توسط آن می توان از بیرون به درون یا بالعکس حرکت کرد. جلوخان جزء فضای شهری است و انواعی دار که از لحاظ سلسله مراتب کارکردی جنبه های عمومی و یا نیمه عمومی دارد. از بعد اجتماعی، معمولاً فضای جلوخان، در ایام و مناسبت های گوناگون محل تجمع گروههایی از مردم و تبادل نظر و گفت و گوی بین آنها بوده است از بعد اقتصادی گاهی محل بساط دست فروشان یا دکان و دکه با مصالح سبک و موقت بوده مانند جلوخان مسجد سلطانی تهران و جلوخان مسجد امام قزوین در کل خصوصیات کالبدی جلوخان باید فضایی گشوده و دعوت کننده باشد.
1- درب ورودی:
3- ورودی : ورودی مسجد آغاز یک دعوت است، مسجد محل تسلیم و سجود است، ورودی مسجد با هویت خاص خود را مطرح می کند و طراحی ورودی اگر بنحوی صورت گیرد که علاوه بر جاذبه بسیار فضایی تعریف شده را تشکیل دهد و محلهایی بر ای نشستن داشته باشد توقف افراد و برقرار ارتباط میان آنها را تسهیل می کند. سردر ورودی بنا بوسیله تزئیناتی نظیر کاشی کاری و مقرنس کاری بیشتر خود را نمایان می سازد، علاوه بر ووردی اصلی که اکثراً در ضلع شمالی می باشد چند ووردی فرعی نیز وجود دارد ورودی اصلی معمولاً فضای طراحی شده بود که رابطه بین فضای درون و بیرون( فعالیت اقتصادی و اجتماعی) بوده مانند مسجد امام قزوین.
4- هشتی:
هشتی مسجد( فضای بسته) بعد از ورودی( فضای نیمه باز) قرار می گیرد. این قسمت به لحاظ عملکردی قاعدتاً باید دارای شکلی دایره مانند باشد زیرا چنین شکلی قادر به ایجاد تمرکز در محیط خواهد بود ولی دایره به دلیل اینکه نمی تواند پاسخگوی سایر نیازهای طراحی از قبیل اضلاعی تعریف شده ومشخص برای انشعاب سایر عملکردها مانند ورودیها، راه پله ، پلان، و... باشد لذا بهتر است به چند ضلعی تبدیل شود وچندضلعی در بهترین نمونه خود هشت ضلعی خواهد بود که از دوران دو مرعبع مساوی برروی هم و بصورت 45 در جه حاصل می شود چرا که در موضوع خط تعادل محیط معماری و انسان وجودخط مستقیم با زاویه قائمه جای بحثی ندارد، اما هنگامیکه زوایا تغییر کند و به سمت حاده و یا منفرجه میل می کند بصورت اشکالی پویا درمی آیند که تنها حالت سکون و آرامش برای آنها استفاده از اجزا و زاویه 45 درجه خواهد بود. بهرحال هشتی به نوعی طراحی می شود که هر یک از اجزای آن دارای شخصیتی تعریف شده باشد و در ضمن امکاناتی را هم برای برخوردهای معمارانه فراهم می سازد.
5- دالان:
از داخل هشتی نمی توان مستقیماً به سمت حیاط( صحن) راه یافت شاید علت اصلی اینکه انسان مستقیماً نمی تواند به صحن راه یابد یکی فقط حفظ سلسله مراتب و احترام و دیگری عدم سهل الوصول بودن محیطهای مختلف می باشد چرا که سهل الوصول بودن با یک محیط هیچ اثری بر ذهن عابر نخواهد داشت به همین خاطر در معماری مسجد که همواره باید یک رابطه تأثیر و تأثری متقابل بین فضا و انسان برقرار باشد، بعد از ادامه یک منظر یا دید از صحن دسترسی مستقیم عابر به صحن را تا حدی منحرف کرده پس او را بوسیله دالان هایی که در دوطرف هشتی قرار دارد به سمت حیاط هدایت می کند.
6- حیاط یا صحن:
یکی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی صحن است و بدلیل پیروی از طرح اولین مسجد جهان( مسجدالنبی) طرح مربع یا مستطیل است بعنوان فضایی محصور تعریف شده و قابل ادارک با شکل منظم هندسی خود بر تباین میان فضایی کاملاً سازمان یافته با فضای نامنظم اطراف بمنظور دستیابی به تعادل فضایی تأکید داشته است صحن مسجد فضایی باز است اما متفاوت با فضای با بیرون از مسجد که در درون و مرکز بنا قرار می گیرد شکل آن مستطیل و یا مربع و در محور اصلی اضلاع آن ایوانها قرار دارند که بصورت نیمه باز و متصل کننده حیاط به فضای بسته می باشند. حیاط ارتباط دهنده فضای مختلف است چشم انداز فضاهای مختلف به حیاط می باشد که کشیدگی و فرم حیاط در محور قبله می باشد. شکل و تناسبات حیات عامل مهمی در ایجاد عظمت و شکوه برای این مکان مقدس است.
7- حیاط خلوت:
8- حوض یا آب نما:
هنگام ورود به حیاط علاوه بر همه عناصر معماری اطراف آن، در وسط و نقطه عطف یک حوض ویا آب نما خواهیم دید این کار هم کاربرد فیزیکی و مادی دارد و هم برای تذکر و تجدید خاطر و پیوند با اعتقادات ناب و زلال است آب نماهای مساجد نه در ارتفاع قرار می گیرد که نتواند آنچه را در خویش دارند به نمایش گذارند و نه غالباً منضمایی چون فواره دارند که برهم زننده سطح آرامش باشد بلکه آنچه مهم است القاء و تشدید آرامش است. در بعضی از مساجد چون مسجد عتیق شیراز برروی حوض یک سکو یا تختگاهی بنام خدای خانه ساخته اند که پایه های آن در حوض بوده و جهت تلاوت قرآن مؤمنین و دوراز مردم عادی.
9- رواقها:
فضای آرام و خلوت را برای خود یا افرادی که بخواهند در تنهایی به عبادت بپردازند فراهم می آورد. رواق فضای نیمه باز و حجم پشت آن فضای بسته است. رواقها بیشتر در کشورهای اسلامی حوزه مدیترانه، هند، و پاکستان بکار گرفته می شوند.
10- ایوانها:
ایوانها عناصر مشخصه ای هستند که در حیاط با تناسب و کشیدگی خاص خود در آکس ها مطزح می شوند. ایوانها محل اتصال بین فضای باز حیاط وفضای بسته شبستان می باشند در اکثر موارد به دلیل اهمیت آکس و محور قبله ایوانهای شمالی و جنوبی از ارتفاع بیشتری برخوردارند. عناصری مانند گلدسته، مناره، و برج ساعت برروی ایوانهای شمالی و جنوبی قرار می گیرند که این نیز به دلیل اهمیت بیشتر این دو ایوان است. از ایوانهای شرقی و غربی بیشتر بعنوان فضای مدرسی استفاده می شود.سقف ایوانهای(کم عمق) عموماً نیم کره و نیم گنبد هستند و در ایوانهای عمیق نیز سقف بصورت گهواره ای یا طاق آهنگی استفاده می شدند مانند ایوان درویشی در مسجد جامع اصفهان.
11- گنبدخانه:
مربع شکل است که گویی خانه کعبه را بعنوان الگوی خود انتخاب کرده وقتی وارد گنبدخانه می شویم به آرامش و عدم حرکت بصری نیازمندیم نقشه گنبدخانه نمی تواند به شکل مثلث یا دایره و یا چندضلعی باشد زیرا این اشکال هر یک دارای خصوصیات ذاتی هستند که نمی توانند با عملکرد و محتویات نماز انطباق لازم را داشته باشند. مثلاً بدلیل گوشه های شکسته و زوایای حاده خود، یک فرم دینامیک و متحرک است که هیچ نقطه آن آرامش و سکون ندارد. دایره نیز شکلی است که انسان را به سمت مرکز یا برروی محیط خود به چرخش واداشته است و ایستایی یا سکون لازم را ندارد در حالیکه برای نماز به آرامش و سکون نیاز داریم و تنها شکل مورد احتیاج مربع است زیرا هم آرامش و سکون را برای حضور قلب فراهم می آورد و مضافاً اینکه شکل متعادلی است که هیچ نقطه جهت دهنده خاصی نیز در خود ندارد سابقه احداث گنبد به پیش از اسلام برمی گردد، بنای گنبد یک روش سازه ای وفنی بوده است. گنبد سنبل آسمان است و اصولاً به دلیل انحنایش، نشانه روح و عالم مجردات تلقی می شود و تصور مجردات بصورت خطوط راست و زاویه دار به ذهن هیچکس خطور نمی کند. قوس و گنبد هم چنین تاق ها را می توان تمثیلی از انسان نمازگذار و در حالت اساسی که ارکان نمازند( رکوع و سجود) مطرح کرد، قوس نمادی از حالت نمازگزار و رکوع و سجده است. دورگردن بلند گنبدها نورگیرها تعبیه شده اند که هم سنگینی بنا را متعادل می کند و هم نورکافی و غیر مستقیم را بداخل هدایت می کند. گنبد با انحنای نرم و ملایم خود به طرف بالا گرائیده و از کصیر تنوع به واحد یکتا منتهی می شود که اشاره به یگانگی خدا دارد. نمادی است از آسمان بی انتها که آدمی در دیده خود به نامحدود می نگرد.
12- شبستان:
بیشترین سطح فضای بسته در مساجد به شبستانها اختصاص یافته که در سمت جنوبی مسجد و طرفین گنبدخانه قرار دارند. از شبستان برای عبادت و ادای نماز تجمع و تدریس نیز استفاده می شود تدریس بیشتر در شبستانهای شرقی و غربی انجام می گیرد. دید شبستانها عمدتاً بداخل صحن( حیاط) اصلی بوده و روزنه هایی که در بدن طراحی گردیده فقط امکان نورگیری را ممکن می سازد. اندازه سالن نماز براساس مقیاس m 85/0 فضا برای هر فرد نمازگزار است شبستان تجلیگاه وحدت مسلمانان است که وورد افراد به آنجا همه امتیازات دنیوی آنها را ازمیان می برد.
13- محراب:
محراب قلب مسجد است و همچون چراغی است که با نور خود جهت کعبه و سمت خدا را می نمایاند.محراب یک فضای مستقل نیست، یک منشاء و یک جهت است به مفهوم یکی بودن هدف و یکی بودن مسیر تعالی انسانها.
مسجد پیامبر تا زمان خلفا فاقد محلی بنام محراب بوده است. عمربن عبدالعزیز اولین کسی است که در مسجد، محراب ساخته است. از قرآن مجید استفاده می شود که محراب در ادیان پیشین وجود داشته است(محراب حضرت سلیمان – زکریا- و مریم(ع)). البته محراب داخل نهی شده است( محراب داخل محرابی است که زیاد در دیوار مسجد فرو رفته باشد و بگونه ای که دیوار محراب باعث شود میان امام با مؤمنینی که در صف اول در دو طرف او قرار گرفته اند، فاصله ایجاد شود. محراب در لغت از ریشه حرب است ضمن آنکه جهت قبله را القا می کند محل نبرد با شیطان است. مقررات مسلیمن بارای اعمالشان و از جمله نماز جماعت عجیب است، امام در محل حرب می ایستد و مؤمنین در پشت سر او البته امام باید پائین تر و حداکثر هم سطح مؤمنین قرار گیرد که خود نشانه ای است از رهبری وی نه پنهان شده در پشت جامعه.
ویژگی محراب فرورفتگی است که جهت حرکت و عبور معنوی را نشان می دهد و ثانیاً غالباً از قوس و تاقی در رأس خود بهره می گیرد که مشابهتی به گنبد و کلیت مسجد دارد و ثالثاً محراب کلاً محاط شده در آیات قرآنی به خط خوش و فرم و رنگهای عناصر محراب، فرم های انتزاعی هندسی و آبی و ... هستند که القاءکننده آرامش و سکوتند و نه محرک و مهیج و کاذب.
14- منبر:
در اسلام منبر برای پیامبر ساخته شد که یا محل نشستن سه پله داشت بلندای آن در ذراع طول وعرض آن یک زراع بوده است که در سال هفتم یا هشتم ه.ق ساخته شد. و تا سال 654 ه.ق موجود بوده که بر اثر آتش سوزی مسجد پیامبر از بین می رود. منبر نمادین و سمبلیک است و نوعی سنت و بزرگداشت راه و روش یاد پیامبر می دانند. جاسازی منبر در جهت قبله مسجد ترجیح دارد واین کار سبب می شود تا شنوندگان هنگام گوش دادن به وعظ و سخنرانی و آمین گفتن روبه قبله باشد زیرا ضمن نشستن روبه قبله بویژه در مسجد و در دعاکردن مستحب است و از طرفی هرگاه مجال سخنرانی بین دو نماز باشد نیازی به آرایش مجدد دوباره مجلس نیست، محل قرارگیری منبر همیشه در کنار محراب است.
15- دکه یا سکو:
در مساجد جامع بزرگ و نیز در مصلاها با توجه به اینکه امام جماعت در جلوی صفوف نمازگزاران و در بعضی موارد حتی در حد یک پله پائین تر از آنان می ایستد.توسط نمازگزاران صفوف عقب دیده نمی شود و بنابراین حرکات جمعی نمازگزاران صفوف عقب به صفوف جلو وابسته بوده و ممکن است بصورت یکپارچه انجام نگردیده و چند لحظه پس وپیش باشد برای رفع این اشکال این سکوها تعبیه می شود.
16- مناره:
در لغت بمعنای جایگاه نور است نام دیگر آن مأذنه عساس و صومعه( محل اذان گفتن و یا گلدسته) مسجد پیامبر مناره نداشت بلال هنگام اذان گفتن برروی دیوار بالای مسجد رفته و اذان می گفت. اصل مناره مربوط به آتش پرستان است زیرا در بالای مناره آتش می افروختند تا مردم نظاره کنند و بپرستند، د رگذشته مناره ها که نقش میل راهنما در کنار جاده ها و ابتدای شهر و در کنار مساجد، کاروانسرا و مدارس و... قرار داشتند و به دلیل روشن کردن آتش برفراز آن برای راهنمایی مسافران که شب هنگام از راههای دور به طرف شهر می آمدند به مناره یا محل نور معروف شد مسلمه بن مخلد انصاری فرماندار معاویه در مصر اولین کسی بود که به فرمان معاویه برای مسجد مناره ساخته است. مناره عنصر دعوت کننده نشانه عروج و عضو مسلط بر کالبد شهر است مناره هم نمادی هنری و هم متذکری شنیداری و هم تمثیلی کالبدی از حرکت و عروج و اشاره به آسمان، مناره را می توان سمبل اساسی ترین و اولیه ترین حالت نمازگزار( قیام) دانست. پلکان های مناره از داخل بصورت مارپیچ است وهرچه به طرف رأس مناره پیش می رود پهنای پله کمتر و با ریکتر باشد. قدیمی ترین مناره با برج راهنمایی موجود در ایران میل اژدها مربوط به دوره اشکانی در غرب نورآباد ممسنی است که بطول هفت متر است. مناره واضح ترین عنصر معمارانه ای است که روایتگر مکان تقدس در فضاست. ریشه لغت کلمه منارا ز تاروپود است که معنایش روشنایی را تداعی می کند. مناره در حال حاضر با توجه به وجود رادیو و بلندگو و ... یک بخش ضروری برای مسجد نیست اما معمولاً هم آنرا حذف نمی کنند زیرا معتبرترین و مشخص ترین بنای هر شهر و روستا یا محله می تواند باشد.
مناره بصورتها ی چهار، هفت، هشت، و یا دوازده گوشه یا گرد ساخته می شود.زیباترین مناره های زوجی ایران در زمان صفویه احداث شدند که نمونه ای زیبایی آن مناره های مسجد امام خمینی( ره) اصفهان و یا مسجد( مدرسه) چهارباغ اصفهان است.
17- مقصوره:
اتاق کوچکی است که مخصوص امام جماعت و دارای یک دریچه کوچک که مردم تنها از طریق آن امام جماعت را می دیدند. درباره تاریخ پیدایش مقصوره به عثمان خلیفه سوم برمی گردد و علت این کار ترسی بود که پس از کشته شدن خلیفه دوم برای عثمان پیدا شده بود.گروهی مروان بن حکم را اولین سازنده آن می دانند و گروهی معاویه را پس از آنکه یکی از خوارج بنام برک بن عبدالله در نماز به او حمله کرد و او همواره بیم ترور داشت. البته تفکیک گروه بندی در اجتماع نماز خلاف تعالیم علیه اسلام و سنت پیامبر بوده است لذا وجود چنین مکانی امروزه مردود است.
16- مناره :
بطورکلی از چهار جزء تشکیل شده: 1) پایه 2) ساقه 3) سرپوش یا تاج 4) رأس
پایه: در جایی ساخته می شود که آنقدر حفر شده باشد که به زمین سخت برسد و بتواند ساقه و پیکر بنا را نگه دارد.
ساقه مناره: برروی چنین پایه ای که بصورت مربع یا هشت گوشه است به شکل استوانه ای یا مخروطی ساخته می شود. نورگیری قسمت پلکان توسط حفره هایی که در دیوار ساقه ساخته می شود تأمین می شود.
سرپوش یا تاج: جایگاهی برای مؤذن است و شکل آن مطابق ساختمان بدنه و ساقه است.
رأس: بر بالای تاج مناره سایبانی قرار می گیرد که عموماً حامل گلدسته ای بر بالای خود می باشد. گاهی برای یک مأذنه دو رأس مزدوج ساخته می شود.
17- درب ورودی:
در ب ورودی در بلندای کامل و با کارهای هنری زیبا و شکوهمند اسلامی طراحی شود. همچنین در ورودی باید چند پله از کف خیابان یا گذر، بالاتر باشد تا عابرین را به موقعیت و اهمیت مسجد متوجه سازد. قابل ذکر می باشد که برخی از فضاهای مسجد دارای دربهای دیگری نیز می باشد که در طراحی به ارتباط آنها باید توجه شود.
18- حیاط خلوت:
بمنظور ایجاد فضاهای بهداشتی و آبریزها باید فضایی را طراحی کنیم تا:
الف: براحتی بتوان از آبریزها با توجه به شرایط تراکم رفت و آمد استفاده کنیم.
ب: بعنوان فضای جنبی مورد استفاده قرار گیرد.
ج: استفاده از آبریزهای زنانه و مردانه بطور جداگانه و با رعایت موازین شرعی و ترجیحاً در دو قسمت جداگانه از طریق حیاط خلوت انجام گیرد.
د: در مواردی که سطح آبهای زیرزمینی بالا باشد هدایت فاضلاب به مادرچاه در حیاط خلوت اجرا می شود، تا در مواقع تخلیه و تعمیرات در چشم انداز عام نباشد.
ه: ورودی زنانه و پارکینگ مسجد می تواند از حیاط خلوت( یا مسیر دیگری) صورت گیرد. بطوریکه هر مراجعه کننده بتواند بآسانی قبل از ورود به شبستان وضو بگیرد و خود را مطهر سازد.
برای دادن سرویس و خدمات به مراسم می توان در حیاط خلوت یک مطبخ نیز طراحی کرد. مطبخ می تواند در طبقه زیرین نیز طراحی و اجرا شود.
19- سرویس های بهداشتی:
توالت باید گود وهرمی شکل ساخته
دانلود مقاله معماری مکان های مذهبی
