چهارمین شیوه معماری ایران که همه ویژگی‌های خوب شیوه‌های پیشین را به بهترین گونه دارا می‌باشد، سبک رازی است که از زمان آل زیاد شروع شد. در زمان سلجوقیان به اوج رسید و تا روزگار مغول ادامه یافت. آغاز کار این شیوه هرچند از شمال ایران بود، اما در شهر ری پا گرفت و بهترین ساختمان‌ها در آن شهر ساخته شد. اگرچه در پی غارت شهر به دست محمود غزنوی از میان رفته‌اند. البته توضیح این نکته ضروری است که در اواخر شیوه خراسانی بناهایی داریم که بیشتر به سبک رازی می‌خورد. بنای مقبره‌ی امیر اسماعیل سامانی، مزار ارسلان جاذب و منار ایاز با وجود اشتراک زمانی با شیوه خراسانی از بناهای اولیه شیوه رازی می‌باشند.
مقبره امیر اسماعیل سامانی
ساختمان این بنا در بخارا است که در زمان شیوه خراسانی ساخته شده، ولی همه ویژگی‌های شیوه رازی را دارا می‌باشد. همچنین در آن بکارگیری درخشان آجرنمایان است که به عنوان عنصر اصلی ساخت بنا توان چشمگیر نقش اندازه‌های سطوح تزئینی را به نمایش می‌گذارد. ردیف عمود و افق باریکه‌های آجر تونشستگی و بیرون آمدگی آجرچینی ها بافت زیبای سایه روشن را ایجاد می‌کند که یادآور بافت‌های درهم‌رفته‌ی حصیر و سبدبافی است. در شیوه رازی آجر به عنوان مصالح تزئینی خالق انواع بی‌شمار نقش‌های شکسته و راست خط در سطوح گوناگون بناست. چهارگوشه بیرون نما چهار پیلک دارد و در آن برخلاف شیوه خراسانی، وسواس کوتاه گرفتن ساختمان چندان جدی گرفته نشده است و بلندای آن کم نیست. در گذشته این گنبد دو پوش بود ه که در حال حاضر پوسته زیرین آن باقی مانده است.
آرامگاه ارسلان جاذب
ارسلان جاذب، سپهسالار خراسان در زمان محمود غزنوی بوده است. آرامگاه وی گنبدخانه‌ای دو اشکوبه است در کمرپوش گنبد روزن‌هایی ساخته شده است. گنبد دو پوسته بوده که تنها پوسته زیرین برجای مانده است و این امر از بخش ویران شده آن پیداست. در چپیرسازی آن پس از گوشه‌سازی، هشت پهلو را ژغر یا ژغز به دایره تبدیل کرده‌اند. اینگونه پیشرفتهای از [چپرسازی] است و نشان می‌دهد که این فن در گام‌های نخست خود نبوده است. آجرکاری زیر گنبد به گونه زیبایی خفته راسته کار شده است، در نماسازی آجری آن نیز به گونه کله راسته، گل انداز زیبایی پدید آورده شده است.
شیوه رازی در زمان سلجوقیان دچار دگرگونی‌‌ها و پیشرفتهای مهمی در مساجد شده که بیشتر بر ترکیب گنبد و ردیف ستون‌‌ها و ایجاد ایوانی بزرگ در چهار وجه یک حیات تاکید داشت. ایوان اول در قسمت ورودی و ایوان دوم و سوم در مرکز دو طرف واقع می‌شدند، در حالی که ایران چهارم که نسبتاً ساده بود، در مقابل ورودی که ناگزیر به اتاق گنبد باز می‌شد، قرار می‌گرفت. این اتاق در محراب قرار داشت. از نمونه‌های مساجد در این دوره که به شیوه رازی ساخته شده‌اند، مسجد جامع اردستان، قزوین و اصفهان است.
مسجد جامع اردستان
بخش‌هایی از این مسجد در شبوه خراسانی ساخته شد و در شیوه رازی به یک ایوانه تبدیل شد. این بنا آجرکاری دقیقی دارد. بلندای شبستان آن بسیار زیاد است و با طاق‌های گوناگون آزاد پوشانده‌اند. گنبد آن دو پوسته پیوسته است که به دو روش متفاوت ساخته شده‌اند. ستون‌های شبستان از نخست چهارگوش بوده، سپس هشت گوش شده و پاکار طاق‌ها روی پیش‌آمدگی ستون کار گذاشته‌اند. دارای چهار ایوان است که تاریخ چهار ایوان به این صورت است:
ایوان جنوبی، شمالی، شرقی و غربی که قسمت جنوبی آن در زمان سلجوقیان بیشتر از سایر قسمت‌ها دچار دگرگونی کامل شده در این دوره تنها یک ایوان بزرگ در جبهه جنوبی داشته و بقیه شبستان‌ها و نماهای جبهه‌ها با کمی دخل و تصرف در این دوره شکل اصلی خود را که شبستان‌های ستوندار بوده حفظ نموده و بیش از یک قرن و نیم طول کشیده تا ساختمان چهار ایوان مسجد به اتمام برسد و مسجد به صورت یک مسجد چهارایوانی تجلی یابد. به این ترتیب معماری اسلامی ـ ایرانی در قالب مساجد، کاخ‌ها و مدارس علوم قرآنی گسترش یافت. مساجد اولیه ایرانی تنها یک ایوان داشتند که تقریباً تنها ویژگی نمونه ایرانی بودند، ولی کاخ‌ها و بعدها مدارس دینی، صحنی چهارگوش در مرکز، همراه با یک ایوان در هر یک از چهاروجه داخلی داشتند. این طرح پلیپایی که ریشه های معماری اسلامی ایران را در خود دارد، نخستین بار در سده پنجم در زمان حکومت ملک‌شاه از پادشاهان سلجوقی ظاهر شد.
شامل 54 اسلاید powerpoint
دانلود پاورپوینت بررسی معماری شیوه رازی
