آتشفشان روزنه‌ای در سطح زمین است که سنگهای گداخته، خاکستر و گازهای درون زمین، از آن به بیرون فوران می‌کنند. فعالیت آتشفشانی با برون‌افکنی سنگهای مذاب، با گذشت زمان، باعث پیدایش کوه‌های آتشفشانی بر سطح زمین شده است. آتشفشانها معمولاً در نقاطی یافت می‌شوند که صفحه‌های سخت پوسته زمین‌ساخت، همگرایی یا واگرایی دارند. هر آتشفشان سه قسمت اصلی دارد:
۱ - دهانه: که نوک آتشفشان است.
۲ - اتاقک مواد مذاب و داغ آتش فشان: محلی که مواد مذاب قبل از فوران آن جا جمع می‌شود.
۳ - مجرای مرکزی: محل اتصال اتاقک به دهان آتشفشان است.
درون زمین، تودهٔ سنگهای آذرین با حرارت بسیار زیاد (حدود ۱۰۰۰ درجه سانتیگراد و بیشتر) وجود دارد که ماگما (تَفتال) نامیده می‌شود. ماگما، با رسیدن به سطح زمین، سرد و جامد شده و گُدازه نامیده می‌شود که این فرایند باعث تشکیل آتشفشان می‌شود. در ماگما و گدازه، حباب‌های گاز وجود دارد که در زمان فوران باعث انفجار می‌شود.
بروز آتشفشان، تأثیراتی به همراه دارد که یکی از آن‌ها تغییر آب وهوا است. آتشفشان می‌تواند باعث بارش باران و ایجاد رعد و برق شود. آتشفشانها می‌توانند تأثیراتی درازمدت در وضعیت آب و هوا ایجاد کنند. از طرف دیگر، گدازه‌هایی که سریع حرکت می‌کنند، می‌توانند باعث مرگ انسانها شوند؛ چون خاکستر حاصل از بروز آتشفشان، تنفس را دشوار می‌کند.
بزرگترین آتشفشانهای فعال کرهٔ زمین
بزرگترین آتشفشان کره زمین، مونالوآ نام دارد که بخشی از جزایر هاوایی را تشکیل می‌دهد. محیط قاعده مخروط این آتشفشان ۶۰۰ کیلومتر و قله آن نسبت به کف اقیانوس آرام که آن را احاطه کرده‌است ۱۰ کیلومتر ارتفاع دارد. این آتشفشان، همراه با سایر قسمت‌های جزایر هاوایی، نشان‌دهندهٔ موادی هستند که به وسیله فوران‌هایی که از یک میلیون سال پیش تاکنون ادامه داشته‌اند، شکل گرفته‌اند.
سایر آتشفشانهای مطرح کره زمین عبارتند از:
بزرگترین آتشفشان کشف بشر
بزرگترین آتشفشانی که تاکنون به وسیله بشر کشف شده‌است، الیمپوس مونز یا کوه المپوس نام دارد که در سیاره بهرام واقع است. شواهد به دست آمده از طریق عکسبرداری‌های سفینهٔ فضاییمارینر ۹ نشان می‌دهد که ارتفاع این آتشفشان احتمالاً ۲۳ کیلومتر بوده و کالدرای آن نیز ۶۵ کیلومتر عرض دارد.
گونه‌های آتشفشانها
گونه‌های آتشفشانها:
- آتشفشانهای نقطه‌ای که مواد گداخته از یک محل بیرون می‌آید (آتشفشان نوع مرکزی).
- آتشفشانهای شکافی یا خطی که فوران آن در امتداد یک شکاف صورت می‌گیرد.
- انواع آتشفشانهای نقطه‌ای عبارتند از:
- آتشفشانهای نوع هاوایی یا سپری
- آتشفشانهای نوع استرومبولی
- آتشفشانهای پرکابی
- آتشفشانهای نوع پله
- آتشفشانهای نوع ولکانو
- انواع آتشفشانهای شکافی یا خطی عبارت اند از:
- فوران‌های خطی غیر انفجاری
- فوران‌های خطی انفجاری
فوران
نوع ماگمای درون زمین می‌تواند آتشفشانهای متفاوت ایجاد کند. اگر ماگما کاملاً رقیق باشد، گاز درون آن به آسانی رها می‌شود و در نتیجه انفجاری صورت نمی‌گیرد. به این ترتیب، ماگما فقط از کوه بیرون می‌آید و در کناره‌ها جریان می‌یابد؛ مثل آتشفشان‌هایی در هاوایی و کوه «اتنا». اگر ماگما غلیظ و چسبناک باشد، گاز درونش به آسانی رها نمی‌شود و در نتیجه انفجار صورت می‌گیرد.
علوم مرتبط با آتشفشان‌شناسی
- ژئوفیزیک: برای اثبات و آگاهی از کانون‌های درونی آتشفشانها و پیشگویی شکل و محل و موقعیت آن.
- ژئوشیمی: تعیین دقیق عناصر که بصورت مواد جامد، مایع و گاز از آتشفشان خارج می‌شوند.
- ترمودینامیک: برای فهم و ارزیابی نیروی حرارتی آتشفشان و انرژی حاصله از آن و رابطه تشکیل مواد گداخته با حرارت و فشار و همچنین انجماد آن.
- سنگ‌شناسی: جهت اطلاع از اختصاصات گدازه و شناسایی دقیق سنگهای آتشفشانی.
- رسوب‌شناسی: پراکندگی و نحوه انتشار مواد جامد آتشفشانی در دریاها و خشکی‌ها که به صورت خاکستر، توف، برش و... ته‌نشین می‌شوند.
کاربردهای مفید
از نظر اقتصادی: استفاده از انرژی گرمایی آن و انرژی گازهای فومرولی در گردش توربین و به دست آوردن مواد شیمیایی با ارزش که امروزه در ایتالیا، زلاندنو، ژاپن و ایسلند اهمیت پیدا کرده‌است و در کشور ما نیز اخیراً برای استفاده از نیروی حرارتی زمین (انرژی ژئوترمال) حفاری‌هایی انجام شده‌است.
۸۰ درصد مردم در پایتخت ایسلند از گرما و آب گرم طبیعی آتش فشان‌هااستفاده می‌کنند.
فهرست مطالب:
فصل 1- آتشفشان شناسی
مقدمه
ولکانولوژی
تعریف آتشفشان
مثالهایی از فوران آتشفشان های مشهور
مشخصات دستگاه آتشفشان
گنبد یا دم
رابطه بین شکل آتشفشان و ترکیب گدازه ها
و...
فصل 2- منشا مواد آتشفشانی
مقدمه
ترکیب ماگما
اقسام ماگما
فرآیندهای تشکیل ماگما
منشا ماگماها
اختصاصات فیزیکی ماگماها
علل صعود مواد مذاب
و...
فصل 3- رده بندی فعالیتهای آتشفشانی
مقدمه
رده بندی براساس اهمیت مواد خارج شده
فوران های اصلی
فوران های گازی
فوران های آبدار
اقسام آتشفشان ها
و...
فصل 4- حالتهای مختلف مواد آتشفشانی
مقدمه
اهمیت گاز در فوران های آتشفشانی
گازهای آتشفشانی
گدازه آتشفشانی
نهشته های ولکانی کلاستیک
مواد جامد آتشفشانی
و...
فصل 5- علل و پراکندگی آتشفشانهای عصر حاضر
مقدمه
آتشفشانی و جابجایی صفحات
علل پیدایش آتشفشانها
و...
فصل 6- سوانح آتشفشانی و مراقبت ازآتشفشانهای عصر حاضر
مقدمه
سوانح آتشفشانی
مراقبت از آتشفشانهای فعال
علائم قراردادی فوران ها
نکات مثبت آتشفشانها
منابع ژئوترمال
و...
فصل 7- آتشفشانی و تکتونیک
مقدمه
رابطه بین شیمی گدازه و موقعیت جغرافیایی آتشفشان
عامل اصلی اختلاف ترکیبات ماگماهای اولیه
آتشفشان ها و زمین ساخت صفحه ای
و...
فصل 8- فعالیتهای آتشفشانی در ایران
مقدمه
گسترش آتشفشانهای سنوزوئیک ایران
آتشفشانهای کوارترنر
چشمه های معدنی و آبگرم
و...
پاورپوینت کامل و جامع با عنوان درس آتشفشان شناسی در 223 اسلاید