فهرست
عنوان صفحه
پیشگفتار 1
فصل اول: نکاتی چند راجع به تحقیق
1-1- انگیزه و انتخاب موضوع 5
2-1- طرح مسئله 6
3-1- فرضیه ها 7
4-1- مطالب مورد مطالعه 8
5-1- روش تحقیق 9
فصل دوم: تشریح خصوصیات منطقة مورد مطالعه
1-2- موقعیت و وسعت 14
2-2- آب و هوا 17
3-2- هیدرولوژی 19
4-2- زمینشناسی 22
5-2- منابع اراضی و خاک 24
1-5-2- تیپ کوهستان ها 28
2-5-2- تیپتپهها 28
3-5-2- تیپ فلاتها و تراسهای فوقانی 28
4-5-2- تیپ دشتهای دامنه 29
5-5-2- تیپ دشتهای روخانهای 29
6-5-2- تیپ دشتهای سیلابی 30
8-5-2- تیپ واریزههای بادبرنی سنگریزهدار 30
9-5-2- تیپ آبروفتهای بادبزنی شکل سنگریزهدار 31
10-5-2- تیپ اراضی متفرقه 31
6-2- کشاورزی 33
7-2- تیپ گیاهی 34
فصل سوم: موقعیت و زمین شناسی سبزوار و دشتهای آن
1-3- موقعیت سبزوار 41
1-1-3- موقع ریاضی 41
2-1-3- موقع نسبی 41
2-3- موقعیت دشت جوین 42
1-2-3- موقع ریاضی 42
2-2-3- موقع نسبی 42
3-2-3- ائوسن 43
4-2-3- اتولیکوسن 44
5-2- میوسن 44
فصل چهارم: آب و هوا
1-4- تودههای هوا مؤثر در منطقه: 47
1-1-4- توده هوای مدیترانه 47
2-1-4- توده هوای پر فشار سیبری 47
3-1-4- تودههای شمالی و غربی 48
4-1-4- توده های خزری 48
2-4- تیپ اقلیم مو رد مطالعه 49
1-2-4- روش دمارتن 49
3-4- عناصر اقلیمی 52
1-3-4- شمار روزهای یخبندان 53
2-3-4- تعداد ساعات آفتابی 53
3-3-4- رطوبت نسبی 54
4-3-4- باد 55
5-3-4- بارندگی 55
فصل پنجم: ژومرفولوژی شهرستان
1-5- تأثیر فرایندهای درونی و بیرونی در مرفولوژی منطقه 66
1-1-5- فرایندهای دروزنی (تکتونیک و ساخمان زمین) 66
2-1-5- فرایندهای بیرونی 67
2-5- واحدهای ژئومرفولوژی منطقه 68
1-2-5- واحد کوهستان 68
1-1-2-5- قلل فرسایش یافته 71
2-1-2-5- واحد تپه ماهوری 71
2-2-5- واحدهای مخروطه افکنهای 72
3-2-5- واحد دشت 72
فصل ششم: هیدرولوژی آبهای سطحی شهرستان
مقدمه: 74
1-6- حوضة آبریز دشت سبزوار 81
1-1- 6- کال انجمنه 81
2-1-6- کال ششتمد 82
3-1-6- رودخانه کیذور 83
4-1-6- رودخانه رودآب سبزوار 84
5-1-6- رودخانه سلیمانیه 85
6-1-6- رودخانه شمس آباد 87
7-1-6- رودخانه گزوا 86
8-1-6- رودخانه بالش آباد 87
9-1-6- رودخانه دلبر 88
10-1-6 رودخانه ریوند 89
11-1-6- رودخانه کراب 90
12-1-6- رودخانه بفره 90
13-1-6- روخانه مهر 91
14-1-6- رودخانه استر بدر 92
15-1-6- رودخانه کال شور سبزوار 93
16-1-6- رودخانه سنگرد 94
2-6- حوضة آبریز دشت جوین و سلطان آباد 95
مقدمه 96
1-2-6- رودخانه جوین (کالشور جوین) 99
2-2-6- رودخانه مشکان 99
3-2-6- رودخانه سرولایت (نشیب) 101
4-2-6- رودخانه کایستان 103
5-2-6- رودخانه ترسک 107
6-2-6- رودخانه ارگ 108
فصل هفتم: هیدرولوژی آبهای زیرزمین شهرستان
مقدمه: 110
1-7- دشت سبزوار 112
1-1-7- چاهها (عمیق و نیم عمیق) 115
2-1-7- قنوات 116
3-1-7- چشمهها 118
4-1-7- نتیجه 119
2-7- دشت جوین 121
1-2-7- چاهها- (عمیق – نیم عمیق) 122
فصل هشتم: چگونگی بهرهبرداری و کیفیت منابع آن شهرستان
1-8- تأثیر سازندهها در منابع آب دشت جوین- داورزن- سبزوار 124
2-8- خصوصیات لایههای آبدار در سه دشت 125
3-8- مطالعات ژئوفیزیک و چاههای اکتشافی 127
4-8- ضرائب هیدرودینامیکی 128
5-8- بررسی نقشههای کم عمق و تراز آب زیر زمینی 129
6-8- بهرهبرداری از منابع آب زیر زمینی 133
7-8- حداکثر ظرفیت مجاز بهرهبرداری از منابع آب زیرزمینی در دشت سبزوار 137
8-8- کیفیت آب در سطح شهرستان 138
1-8-8- طبقه بندی آب از نظر کشاورزی 139
2-8-8- طبقهبندی آبهای منطقهای از نظر شرب 140
1-2-8-8- دشت جوین 140
1-1-2-8-8- آبهای شرب حد فاصل ایستگاه سبزوار تا ایستگاه راه آهن بیهق 140
2-1-2-8-8- آبهای شرب حد فاصل ایستگاه بیهق تا نقاب 141
3-1-2-8-8- آبهای شرب حد فاصل ایستگاه نقاب تا سنخواست 141
4-1-2-8-8- دشت سبزوار 142
1-2-2-8-8- آبهای نواحی جنوب سبزوار 142
2-2-2-8-8- آبهای نواحی شمالی غرب سبزوار 142
3-2-2-8-8- آبهای سبزوار و شرق سبزوار 143
3-2-8-8- دشت داورزن 143
9-8- علل شوری آب شهرستان سبزوار 144
10-8- مسئلة تهاجم آبهای شور زیرزمینی به سفره آب شیرین 145
11-8 تغییرات سطح آب در شهرستان سبزوار 146
12-8- نتیجهگیری 150
فصل نهم: ارزیابی منابع و مسائل آب شهرستان
1-9- ارزیابی منابع آب زیرزمینی دشت سبزوار 151
1-1-9- جریان آب زیرزمینی ورودی از سفره 155
2-1-9- جریان آب زیرزمینی خروجی از سفره 155
3-1-9- برداشت از سفرة آب زیرزمینی 156
4-1-9- تبخیر از سطح سفره 156
5-1-9- تغذیة سفره ناشی از سیلابهای ورودی 156
6-1-9- تغذیه از آب برگشتی کشاورزی 156
7-1-9- زهکشی از سفره آب زیرزمینی 157
2-9- ارزیابی منابع آب زیرزمینی دشت جوین 159
1-2-9- نفوذ در ارتفاعات 167
2-2-9- نفوذ در دشت توسط باران 168
3-2-9- نفوذ جریانهای سطحی و سیلابی 168
4-2-9- نفوذ آب آبیاری 168
5-2-9- نفوذ فاضلاب 169
6-2-9- تخلیةاز منابع آب زیرزمینی 169
3-9- ارزیابی منابع آب زیرزمینی دشت داورزن 169
1-3-9- نفوذ آب در ارتفاعات 169
2-3-9- نفوذ باران در دشت 170
3-3-9- نفوذ جریانهای سطحی 170
4-3-9- مقداری آب نفوذی از طریق آبیاری 170
5-3-9- نفوذ فاضلاب 170
6-3-9- وضعیت جریان خروجی دشت 172
7-3-9- نتیجه و پیشنهاد 170
فصل دهم: طرحهای عمرانی (طرحهای تغذیه مصنوعی و سدها)
1-10- کاربرد تغذیة مصنوعی 172
2-10- روشهای تغذیة مصنوعی برای منطقه 172
1-2-10- روش مستقیم یا تزریق 4 172
2-2-10- روش غیرمستقیم یا نفوذ و اداری 173
3-2-10- پخش سیلاب 173
2-3-2-10- روش تغذیه حوضچهای 173
3-3-2-10- بهسازی و اصلاح بستر رودخانهای 173
4-3-2-10- گودالهای طبیعی و مصنوعی 174
5-3-2-10- سدهای تغذیه: 174
6-3-2-10- خاکریزهای هلالی 174
7-3-2-10- ایجاد بانکت (چالههای کوچک) 174
3-10- ویژگیهای تغذیه مصنوعی در مناطق خشک و نیمه خشک 174
4-10- خصوصیات طرحهای پیشنهادی تغذیة مصنوعی 176
5-10- طرحهای تغذیة مصنوعی 177
1-5-10- محل تغذیه 179
2-5-10- روش تغذیه 179
6-10- طرح تغذیه مسیل خسروجرد 180
7-10- طرحهای عمرانی کوچک تغذیه در شمال دشت 181
8-10- طرح عمرانی مسیل رودخانة سنگرد 183
9-10- طرح تغذیه رودخانة جوین 183
1-9-10- ظرفیت طرح 185
2-9-10- روش تغذیه 185
3-9-10- محل تغذیه 185
فصل یازدهم: نتیجهگیری و پیشنهادات 187
1-11- نتیجهگیری مطالعات 190
1-1-11- دشت سبزوار 190
2-1-11- دشت جوین 190
2-11- پیشنهادات 192
1-2-11- دشت سبزوار 192
2-2-11- دشت جوین 192
3-2-11- دشت داورزن 192
فصل دوازدهم: پیوستها
1-12- منابع مورد استفاده 195
2-12- جداول و نمودارها 200
3-12- نقشه 199
- انگیزه و انتخاب موضوع:
سخن را با نام خدا آغاز میکنیم که بخشنده و مهربان است و مرگ و زندگی بدست اوست. خداوند بنای جهان را بر آب نها، آب الفبای آبادانی است، بدون آب یعنی مرگ بشر اولیه در هر جای کرده زمین پا نهاد و ساکن شد بی وجود آب نبود، آبادیها، شهرها مراکز خدماتی و صنعتی و فرهنگی همه و همه که در کنار هم جمع شده و به شکل منسجم و شکیل در آمدهاند از وجود پربرکت این مایة حیاتی بوده مرکزی ایران است. شهری گرم و خشک، شهری که میزان بارندگی میانگین آب برابر میانگین بارش جهان است. شهری کم آب که از قدیم با این مشکل روبرو بوده، من تصمیم بر آن شد در این عرصه گامیهر چند کوچک بردارم و به مشکلت این شهر بهتر واقف شوم و از کم و کیف آن بیشتر اطلاع حاصل نمایم، مدتی این مسئله فکرم را به خود مشغول کرده بود ولی به دلیل مشغله کاری فرصت پیدا نمیکردم، تا اینکه پایان نامة فرصتی شد باری شروع این کار ، با جان و دل، مسائل و تعلیم هیدرولوژی اقلیم سبزوار را انتخاب و وارد میدان شدم. در پایین متذکر شوم مشکل و کمبود آب، ب آبی، تخریب قناتها و پرکردن آنها توسط افراد بیاطلاع و در نهایت خشکی قناتها و کم شدن آب چشمهها و افت آبهای زیرزمینی، خرابی چاههای عمیق و کمبود و نبود وسایل فنی و موتوری و ترسیدن سوخت به موقع مقرر و مشکلات دیگر را آن سبب انتخاب این مطالب برای موضوع میشد.
بعد از انتخاب واحد پروژه عازم شهرستان مشهد شدم. در این سفر وسیلة نقلیة ما در شهرستان سبزوار خراب شد و بناچار مدت 24 ساعت در این شهر ماندیم در این مدت تا حدودی مرد این شهرستان را آشنا شدیم و خیابانهای ساده اما بدور از تجملات آنجا را مشاهده کردیم. و همچنین از مردم آنجا در مورد کم آبی و مشکلاتی که داشتند شنیدیم در این سفر فکر مرا مشغول به خود کرده بود و بعد از برگشت آن سبب انتخاب این مطلب برای این موضوع شد.
2-1- طرح مسئله:
بعد از اینکه انتخاب موضوع مشخص شد، بر آن شدم که چگونه و به چه شیوهای مسئله را مطرح نمایم. مطرح کردن مسئله آب، به تنهائی مرا راضی نمیکرد و واقعیت امر هم همین است. تا اینکه به سراغ یکسری مطالب که پیش زمینه و پیش نیاز آب بوده رفتم، مواردی که کمیت و کیفیت آب بدانها بستگی دارد، بدون وجود آن عوامل، مواردی چون، تشکیل، ایست، حرکت، تخریب و ریزشی انجام نمیگیرد. لذا در طرح مسئله نکاتی چند در مورد موقعیت جغرافیایی و زمینشناسی دشتهای سبزوار آب و هوا و ژئومرفولوژی (اشکال مختلف سطح زمین و فرآیندهای تغییر دهندة آن ) نکاتی که لازم بود به رشتة تحریر درآمد. بعد به اصل موضوع یعنی آبهای سطحی و زیر زمینی شهرستان پرداخته شد، اکثر رودخانههای دائمیو فصلی شهرستان مورد توجه خاص قرار گرفت، و به منشأ آبگیری و آبدهی و حوضه آبریز آنها اشاره شد. حوضه های این شهرستان از نظر موقعیت و چگونگی بهرهبرداری بصورت جداگانه بررسی دقیق انجام گرفت. طرحهای تغذیه مصنوعی و سدهای ساخته شده و مکانهائی که باید سد ساخته شود و مراکز جاذب جمعیت مورد شناسائی، و پیشنهادات لازم ارائه شده.
3-1- فرضیهها:
شهرستان سبزوار ، با بارش اندک و تبخیر زیاد، مسئله تأمین آب و نگهداری و حفاظت از آن خیلی مهم است، لذا نکاتی طرح و پیشنهاد میگردد. 1- طرح آبخوانداری در سطح دشتهای – سبزوا، جوین و داورزن 2- طرحهای تغذیه مصنوعی توسط رودخانههای فصلی و موقتی، اگر در سطح شهرستان سبزوار انجام پذیرد کمک بسیار فراوانی به سفرههای آب زیرزمینی خواهد شد. شهرستان سبزوار بویژه دشت جوین فاقد امکانات تفریحی و ورزشی است با ساختن سد بر روی رودخانه های جنوبی دشت جوین. به مواد مثبت زیر خواهیم رسید. 1- تغذیه و تقویت سفرههای زیرزمینی دشت جوین 2- جلوگیری از به هدر رفتن آبهای اضافی در فصلهای بارانی که به آب نیاز کمتری میباشد. 3- ذخیره آب و استفاده برای کشاورزی در فصول کم آب بویژه تابستان 4- خود سد بعنوان یک مرکز تفریحی و ورزشی میتوان مورد استفاده قرار گیرد. 5- مخزن سد همیشه دارای آب است و لذا میتوان به پرورش و تکثیر آبزیان بویژه ماهی پرداخت، که یکی از مقرون به صرفهترین تأمین پروتئین میباشد. در پایان به نظر نگارنده منطقه جوین بر اثر آفت زیاد آبهای زیرزمینی (به دلیل استفاده بیرویه از منابع آب زیرزمینی به جهت بالا بردن آبدهی غیرمجاز چاههای عمیق) تمدید ممنوعیت حفر چاههای عمیق الزامیاست.
4-1- مطالب مورد مطالعه:
مطالبی که در این مدت مورد مطالعه قرار گرفت، اکثراً رابطه تنگاتنگ با مسائل آب شهرستان سبزوار وارد، و در بحثهای ژئومرفولوژی و زمین شناسی منطقه و تأثیر آب و هوا بر روی این عوامل، موضوع آب هیچگاه فراموش نشد. چون خود این مسائل تأثیر مستقیم بر منابع آب سطحی و زر زمینی خواهند داشت. بدون مطالعه ژئومرفولوژی و زمین شناسی یک منطقه نمیتوان به لایههای آبدار و نفوذ پذیر و غیر قابل نفوذ پی برد، و نتایجی بدست آورد. حوضههای آبریز دشت سبزوار- جوین، داروزن از نظر آبهای زیرزمینی کاملاً مورد مطالعه قرار گرفت، مطالعه در زمینه سرچشمه رودها آبدهی و آبریز آنها، تعداد چاههای عمیق و علت افزایش آنها ، تعداد قناتها و چشمهها و علت کاهش آنها و دلیل افت آب در سطح شهرستان مورد عنایت خاص قرار گرفت، و از سوئی مطالعه، کیفت آب (آب شرب، کشاورزی، صنعتی ) در دشتها فوق بررسی گردید. حداکثر ظرفیت مجاز بهرهبرداری از منابع آب زیرزمینی در سطح شهرستان سبزوار، علل شوری آب مسئله تهاجم آبهای شور زیرزمینی به سفره آب شیرین و ارزیابی منابع آب در سطح سه دشت مذکور مورد مداقه قرار گرفت، طرحهای عمرانی، تغذیه مصنوعی، و ساختن سدها از جمله موارد دیگری است که مورد توجه نگارنده بود. در نهایت نتایج قابل قبول از آنها اخذ در پایان هر فصل قید گردید.
5-1- روش تحقیق:
در این مقوله تحقیق به سه صورت انجام گرفت 1- روش تحقیق کتابخانهای و با استفاده از نقشه و تفسیر آن 2- مطالعه و تحقیق میدانی 3- روش تحقیق به صورت پرسش و پاسخ مستقیم از اهالی اهل فن که این خود نیز یک نوع مطالعه میدانی محسوب میشود.
1-5-1- در روش تحقیق کتابخانهای مراجعه مستقیم به کتابخانههای وزارت برنامه و بودجه، کتابخانه وزارت نیرو که مرجعهای بزرگی در تهران محسوب میشوند، سروآب، سازمان هواشناسی و گیتاشناسی و سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ادارة منابع طبیعی استان، جهاد سازندگی ادارة آبیاری و هواشناسی سبزوار داشتم، مطالبی فیش برداری شد و به اضافه یکسری تب و نقشههای که در کتابخانه شخصی خودم موجود بود و یا کتبی که از دیگر ان به امانت گرفتم به جمعبندی مطالب و تفسیر آنها پرداختم.
2-5-1- در روش تحقیق و مطالعه میدانی، شخصاً بطور مستقیم وارد عمل شده و مطالب و مواردی که نیاز داشتم و در منابع از آنها ذکری نشده بود به تحقیق و تفحص پرداختم . نکات مهم را یادداشت و در پایان نام گنجاندیم. در این روش خیلی چیزها که برایم زلال و شفاف نبود حل شد و به نتایج خوبی رسیدم، که یک آنها قید شده است.
3-5-1- و در روش تحقیق به صورت پرسش و پاسخ از اهالی محل و اهل فن و سازمانها و ارگانهای وابسته به آب مراجعه و اطلاعات خواسته شده را اخذ و فیش برداری کرده و در پایان نامه از آنها استفاده نمودم.
هیدرولوژی اقلیم منطقة سبزوار