نوع فایل: word
قابل ویرایش 334 صفحه
چکیده:
تعهداتی که پزشک در درمان بیمار دارد، اعم از این که با رضایت بیمار یا بدون رضایت او شروع به درمان او نماید، یکسان است و میزان خسارت قابل جبران نیز در هر دو صورت، بطور مقطوع در قانون مجازات اسلامی تعیین شده است، لذا تعیین نهائی قراردادی یا قهری بودن مسؤولیت پزشک مشکل است. تأکید قانونگذار بر ضرورت حصول رضایت بیمار در مشروعیت اعمال پزشکی و پیش بینی شرط برائت، نظریه قراردادی بودن مسؤولیت پزشک را تقویت می‌نماید و تعهدات قانونی و حرفهای پزشک به عنوان تعهدات قانونی مترتب بر قرارداد بحساب می‌آیند.
رابطه پزشک و بیمار، قرارداد خصوصی موضوع ماده 10 قانون مدنی است و با در نظر گرفتن طبیعت خاص خود تابع شرائط عمومی صحت قراردادها است. پزشک به موجب قرارداد مذکور متعهد به درمان بیمار می‌گردد و در راه رسیدن به شفای بیمار، با رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی و آگاه نمودن بیمار از آثار و نتایج معالجه تلاش می‌نماید. بدست نیامدن نتیجه مطلوب، فی نفسه دلالتی بر نقض قرارداد و تحقق مسؤولیت پزشک ندارد و باید تقصیر پزشک ثابت گردد (مسؤولیت مبتنی بر تقصیر).
قانونگذار بنا به مصالحی، صرف ورود خسارت به بیمار را اماره تقصیر ومسؤولیت پزشک قرارداد (ماده 319 قانون مجازات اسلامی) و پزشک برای رهائی از مسؤولیت باید عدم تقصیر خود و به طریق اولویت قطع رابطه سببیت را ثابت نماید. برای تعدیل مسؤولیت مفروض پزشک درماده 322 همان قانون، اجازه داده شده است که پزشک قبل از شروع به درمان از بیمار تحصیل برائت نماید. شرط برائت باعث معافیت پزشک از مسؤولیت ناشی از تقصیر خود نمی‌گردد و فقط اماره تقصیر وفرض مسؤولیتی را که از ماده 319 استنباط گردید تا حد «مسؤولیت مبتنی بر تقصیر» تقلیل می‌دهد.
بدین ترتیب نه مسؤولیت پزشک مسوولتی مطلق و بدون تقصیر است و نه شرط برائت رافع تقصیرات پزشک در درمان است.
مقدمه:
1- تبیین موضوع
پزشکی در بین مشاغل و حرفه‌‌های انسانی، جایگاه خاصی داشته است و با هاله‌ای از احترام و تقدیر که زمانی به تقدیس نیز می‌رسید، برخوردار بوده است. زیرا این حرفه با جسم بشری و برای کم کردن درد و بیماری آن ارتباط دارد. پزشک تنها انسانی است که با اراده خود به وی اجازه می‌دهیم که با گران‌ترین شی وجودی ما یعنی؛ سلامتی بدنی و روحی ما تماس داشته باشد. به همین دلیل عجیب نیست که حرفه پزشکی ارتباط زیادی با دین داشته باشد و همسان علم خدا‌شناسی باشد. در زمانهای قدیم به پزشک کاهن گفته می‌شد و بیمار بهبودی خود را در کنیسه جستجو می‌کرد که کاهن افسونگر با خواندن ورد و جادو تلاش می‌کرد تا خشم خدایان را که علت بیماری می‌دانستند فرو نشاند. در نتیجه همین قداست و راز آلودگی حرفه پزشکی، رابطه پزشک و بیمار رابطه‌ای برابر نبوده است؛ پزشک اراده‌ای مقتدرانه و آمرانه داشت و مسؤولیت جایی نداشت و بیمار تسلیم محض و اطاعت کور کورانه.
با این همه، فاصله بین پزشک و بیمار، سابقاً کمتر بوده است و حتی تا نیمه قرن نوزدهم، بیمار همان اندازه از بیماری خود می‌دانست که پزشک بدان آگاهی داشت؛ پزشک از طریق بعضی دارو‌های ساده تلاش می‌کرد تا از شدت برخی از بیمار‌یها مثل سرفه کردن و دل پیچه بکاهد، ولی در بیشتر حالات قادر به جلوگیری از پیشرفت طبیعی بیماری نبوده است. بیماریهای ساده خود‌بخود به سبب قدرت جسمی بشر برای پیروزی بر آن بهبودی می‌یافت و بیماریهای خطر‌ناک بیمار را از پا در می‌آورد، بدون اینکه پزشک بتواند کمکی به بیمار نماید.
امورزه از افسونگری و غیبگوئی، در عمل چیزی برای پزشکان باقی نمانده است. در مقابل، علم پزشکی به دستاوردهای عظیمی رسیده است، به گونه‌ای که می‌توان گفت ظرف سی سال اخیر معادل سی قرن گذشته پیشرفت نموده است؛ امکانات و تجهیزات پیچیده و دارو‌ها و ترکیبات شیمیائی، علم پزشکی را تبدیل به معجزه نموده است. به گونه‌ای که شاید بتوان گفت در آن امر محالی وجود ندارد. بسیاری از بیماریهای لاعلاج سابق، مثل طاعون و وبا و بیماریهای قلب و مغز و سرطان که روز‌گاری نسل بشر را کشتار می‌نمود با استفاده از دستاوردهای علمی جدید پزشکی به راحتی درمان می‌گردد.
با این همه حرفه پزشکی هرگز خالی از خطا نبوده و نیست و بسیاری از روشهای درمانی و دارو‌های تولیدی که مورد استفاده پزشکان قرار می‌گیرد موجب افزایش تهدید سلامتی جسمی بیماران گردیده است و پیشرفت علوم پزشکی هم قربانیانی بجا می‌گذارد. مداخلات غیر درمانی، مثل عملهای سقط جنین غیر درمانی، جراحی‌های زیبائی، ساختن اعضای مصنوعی بدن و عملیات باروری پزشکی و آزمایشگاهی و تجربیات انسانی هم به حوزه فعالیت علوم پزشکی رخنه نموده است.
با پیشرفت علوم پزشکی، فاصله بین پزشک و بیمار زیاد شد، به گونه‌ای که امروزه آنها در خصوص مسائل معالجه با زبان واحدی با هم سخن نمی‌گویند و فاصله میان آنها، سالیان طولانی تحصیل و خبرویت علمی و تخصصی است. دگرگونی روشهای درمانی نیز بر این افزایش فاصله کمک نمود؛ در بیشتر حالات، درمان بیماران در چارچوب بیمارستانهای عمومی یا خصوصی صورت می‌پذیرد و طب را از حرفهای که ارتباط بین پزشک و بیمار، رابطه‌ای شخصی و مبتنی بر اعتماد و صداقت بود، به حرفهای گروهی کشاند و بسیاری از عملیات طبی و جراحی توسط گروههای پزشکی متشکل از پزشکان،دستیاران و تکنسین و پرستاران و ... که هر کدام درانجام عمل حرفهای خود استقلال عمل دارد صورت می‌پذیرد و بسیاری از آنان را بیمار از قبل نمی‌شناسد. بدین ترتیب رابطه انسانی پزشک و بیمار به حد ضعیفی تنزل یافته است. شکی نیست که این عوامل، توازن بین طرفین را مختل نموده است و بیمار کما‌کان تابع هیمنه و اقتدار پزشک باقیمانده است.
در مقابل این نابرابری عملی، قانو‌نگذاران بر برابری پزشک و بیمار تأکید می‌نمایند و اولین وسیله برای تحقق این برابری، وضع مسؤولیت کیفری و مدنی پزشک از خطا‌های فنی است که در هنگام انجام اعمال پزشکی مرتکب میشوند. این امر باعث از بین رفتن مصونیت تام پزشکان که در طول قرنهای مدید از آن بهره مند بودند گشت. در گذشته، پزشک بعلت عدم دستیابی به راهکار‌های درمان فقط ناظر درد و مشقت انسانی بیمار بود، اما در حال حاضر که امکانات وسیع و پیشرفته در اختیار او قرار گرفته است عذر او پذیرفته نیست. همانگونه که انسانهای امروز دیگر تمام مصیبت‌های خود را به حساب قضا و قدر نمی‌گذارد و در صورتی که درمانش با شکست مواجه شود تردیدی در سرزنش پزشک و اقامه دعوی برای مطالبه خسارت ناشی از خطای پزشک نمی‌نماید.
حمایت از بیمار که طرف ضعیف‌تر در رابطه خود با پزشک است تنها با وضع مسؤولیت در خطا‌های فنی در درمان بیمار بر‌قرار نمی‌گردد. زیرا عمل پزشکی مشتمل بر دو جنبه است که هر کدام دیگری را تکمیل می‌نماید جنبه فنی و جنبه انسانی؛ از جنبه فنی، پزشک متعهد است در درمان بیمارش تلاش صادقانه و موافق با دستاوردهای علمی پزشکی اقدام بنماید و از جنبه انسانی نیز لازم است شخصیت بیمار را احترام نماید و به اراده او اعتناء نماید و به تبع بدون حصول رضایت بیمار نمی‌تواند عمل پزشکی بر روی جسم او انجام دهد. انسان بر جسم خود سلطه مطلق و آزادی کامل دارد و حق حیات و سلامتی جسمانی از مهتمرین حقوق مربوط به شخصیت است و هیچ کس حتی به بهانه معالجه آن نمی تواند جسم دیگری را مورد تعرض و صدمه قرار دهد. هر چند قانون بخاطر مصلحت عمومی که در سلامتی افراد جامعه وجود دارد اعمال پزشکی را مباح گردانیده است، ولی این اباحه را مشروط به حصول رضایت بیمار یا نماینده قانونی وی نموده است، به گونه‌ای که هر عمل طبی که بودن تحقق این شرط صورت پذیرد مشروعیت خود را از دست می دهد و موجب مسؤولیت می گردد ( بند2 ماده 59 قانون مجازات اسلامی ).
این سؤال از دیر باز مطرح شده است که رابطه پزشک و بیمار تابع وجود یک قرارداد فیما بین است و حقوق و تکالیف طرفین از قبل مورد توافق آنها قرار گرفته است یا رابطه ای قانونی است که تعهدات طرفین بموجب قانون مشخص شده است؛ تعهداتی که پزشک در معالجه بیمار دارد اعم از اینکه قراردادی وجود داشته باشد یا نداشته باشد یکسان است، لذا تعیین نهائی قراردادی یا قانونی بودن مسؤولیت پزشک با مشکل مواجه می گردد. با این همه بنظر می رسد تاکید قانونگذار بر ضرورت حصول رضایت بیمار قبل از شروع به درمان، نظریه قراردادی بودن مسؤولیت پزشک را تقویت می نماید و مصلحت اجتماعی و حمایت از بیماران که در موقعیت ضعیف‌تری قرار گرفته‌اند اقتضاء می کند تعهدات قانونی و حرفهای پزشکان نیز در زمره تعهدات قراردادی بحساب آیند (ماده 220 قانونی مدنی)
نقض تعهدات پزشک و ارتکاب خطای پزشکی موجب ورود خسارات مادی و معنوی به بیمارمی گردد. این مشکلات همیشه ناشی از عوامل قهری و ناخواسته نیست، بلکه در غالب موارد ناشی از سهل انگاری پزشک و تقصیر وی می باشد. آیا بیمار زیان دیده حق دارد خسارات مذکور را مطالبه نماید وتحت چه شرایطی پزشک مسؤولیت دارد؟
امروزه روابط پزشک و بیمار گسترش یافته است و پیشرفت تکنولوژی علوم پزشکی اقتضا می کند تا ساز و کاری مناسب در نظر گرفته شود که بر اثر آن امنیت جانی و سلامتی بیماران تأمین گردد و پزشک با کوتاهی و تقصیرخود، جان و تن بیماران را به مخاطره نیفکند و پزشک خطا کار مسوول باشد و جامعه نیز از خدمات پزشکان محروم نگردد. تحمیل مسؤولیت سنگین بر پزشکان، آرامش خاطر آنها را زدوده و از درمان بیماران استنکاف می‌نمایند. تمامی سخن در یافتن مبنایی علمی و منصفانه برای مسؤولیت و برائت پزشک است؛ مبنایی که با حقوق مدرن تطابق داشته باشد و با مبانی فقهی و نظریات فقها سازگاری داشته باشد. قانون بدون مبنای علمی، دوام و بدون سازگاری با عرف و مذهب مقبولیت عمومی نمی یابد.
فهرست مطالب:
چکیده
مقدمه
فصل اول کلیات
مبحث اول فواید عملی تمیز مسؤولیت قراردادی و قهری
گفتار اول تفاوت در جنبه‌های ماهوی
الف میزان خسارت قابل جبران در دو مسؤولیت
ب اهلیت در دو مسؤولیت
ج عدم النفع در دو مسؤولیت
د خسارت معنوی در دو مسؤولیت
هـ تضامن در دو مسؤولیت
و شرط عدم مسؤولیت در دو مسؤولیت
گفتار دوم تفاوت در جنبه‌های شکلی
الف تحمل کننده بار اثبات در مسؤولیت
ب دادگاه صالح در دو مسؤولیت
ج قانون حاکم در دو مسؤولیت
مبحث دوم ماهیت مسؤولیت مدنی پزشک
گفتار اول نظریه مسؤولیت قهری
الف طبیعت فعالیت پزشک
ب نظم عمومی
ج پیشینه فقهی و حقوقی
د جرم بودن عمل پزشک
گفتار دوم نظریه مسؤولیت قراردادی
الف وجود قرارداد
ب عدم مغایرت با نظم عمومی
ج پیشینه فقهی
د رویه نظامهای حقوقی
گفتار سوم نظریه منتخب
مبحث سوم انتخاب و جمع میان مسؤولیت قراردادی و قهری
فصل دوم قرارداد پزشکی
مبحث اول ارکان قرارداد پزشکی
گفتار اول تراضی
الف وجود اراده
ب اعلام اراده
1- رضایت مکتوب
2- رضایت شفاهی
ج توافق دو اراده
1- اراده بیمار
2- اراده پزشک
گفتار دوم اهلیت
الف قرارداد پزشکی اشخاص فاقد قوه تمیز
ب قرارداد پزشکی اشخاص ممیز فاقد رشد
ج تحلیل بحث در قانون مجازات اسلامی
گفتار سوم مورد معامله در قرارداد پزشکی
الف ماهیت حق انسان بر جسم خود
ب شرائط مورد معامله در قرارداد پزشکی
1- مالیت داشتن
2- معلوم و معین بودن
3- مقدور بودن
4- نفع عقلائی داشتن
5- مشروع بودن
گفتار چهارم مشروعیت جهت معامله
مبحث دوم ماهیت حقوقی و خصوصیات قرارداد پزشکی
گفتار اول ماهیت حقوقی قرارداد پزشکی
الف نظریه عقد وکالت
ب نظریه عقد اجاره اشخاص
1- عقد اجاره اشخاص
2- قرارداد کار و یا قرارداد مقاطعه کاری
ج نظریه قرارداد خصوصی
گفتار دوم خصوصیات قرارداد پزشکی
الف شخصی بودن
ب لازم بودن نسبت به پزشک
ج مستمر بودن
د معاوضی بودن
هـ عهدی بودن
و رضائی بودن
ز مرتبط بودن با نظم عمومی
ح انسانی بودن
فصل سوم تعهدات قراردادی پزشک
مبحث اول تعهد به درمان بیمار
گفتار اول- قاعده کلی تعهد به وسیله
گفتار دوم- استثنائات قاعده تعهد به نتیجه
الف انتقال خون
ب اعضای مصنوعی
ج آزمایشات پزشکی
د جراحی زیبائی
هـ بیهوشی
و تضمین سلامتی بیمار
گفتار سوم تحلیل تعهد پزشک در قانون مجازات اسلامی
مبحث دوم تعهد به ادامه درمان
گفتار اول تبیین تعهد به ادامه درمان
گفتار دوم اسباب معافیت از تعهد
الف اقاله
ب قوه قاهره
ج دعوت از پزشک دیگر
د عدم توانائی و تخصص
هـ عدم اجرای تعهدات از سوی بیمار
و با اطلاع و اطمینان از امکان درمان توسط پزشک دیگر
مبحث سوم داشتن مهارت و رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی
گفتار اول داشتن مهارت و قابلیت علمی
گفتار دوم رعایت موازین فنی و علمی
گفتار سوم رعایت نظامات دولتی
الف عدم تحمیل مخارج غیر ضروری به بیماران
ب رعایت تعرفه‌های خدمات درمانی
ج عدم دریافت مبلغی زائد بر وجوه دریافتی مؤسسات درمانی
د استفاده از عناوین علمی و تخصصی تائید شده
هـ درج مشخصات و طرز استعمال دارو در نسخه
مبحث چهارم تعهد به آگاه نمودن بیمار
گفتار اول رضایت آگاهانه
گفتار دوم آگاه سازی در مراحل مختلف درمان
الف آگاه نمودن به تشخیص بیماری
ب آگاه نمودن به معالجه
ج آگاه نمودن به مسائل بعد از معالجه
گفتار سوم محدوده تعهد بر آگاه سازی
الف معیار آگاه سازی
1- معیار جامعه متخصصین «معیار طبابت حرفهای»
2- معیار فرد معقول
3- معیار فردی یا معیار بیمار – مدار
ب درجات آگاه سازی
1- بیماریهای دارای خطر خاص
2- بیماریهای ساده
مبحث پنجم اخذ رضایت بیمار
گفتار اول رضایت به درمان
گفتار دوم معافیت پزشک از اخذ رضایت
الف اعمال طبی معمولی و جاری
ب حالت اورژانسی
1- شرائط ایجاد حالت اورژانس
1-1- عنصر فوریت
1-2- فقدان هوشیاری بیمار
1-3- عدم وجود بستگانی که به آنها رجوع شود
2- مرجع تشخیص فوریت
مبحث ششم عدم افشای اسرار بیمار
گفتار اول ارکان مسؤولیت افشای اسرار پزشکی
الف وجود سر
ب شخصیت مرتکب
ج افشای سر
گفتار دوم مواردی که افشای سر جایز است
الف رضایت مجنی علیه
ب اعلام بیماریهای واگیر‌دار
ج اعلام جرائم
د ادای شهادت برابر دادگاه
هـ کارشناسی
و افشای سر در مقام از خود
ز اعلام ولادت وفوت
فصل چهارم شرائط مسؤولیت قراردادی پزشک
مبحث اول نقض قرارداد پزشکی
گفتار اول وجود قرارداد پزشکی
الف حالت انتخاب پزشک توسط بیمار
ب حالت معالجه رایگان
ج حالت انتخاب پزشک توسط شرکت یا کار‌خانه
د حالت مداخله پزشک بدون در‌خواست بیمار
هـ حالت انتخاب پزشک توسط بیمارستان خصوصی
و حالت انتخاب پزشک توسط بیمارستان دولتی
ز حالت امتناع پزشک از معالجه بیمار
ح حالت بطلان قرارداد پزشکی
گفتار دوم عدم اجرای تعهد (خطای پزشکی)
الف لزوم تقصیر پزشکی
ب مسؤولیت پزشک در حقوق موضوعه ایران
ج مفهوم و علل خطای پزشکی
د معیار خطای پزشکی
1- معیار شخصی
2- معیار نوعی
2-1- رعایت برخی از شرائط داخلی
2-2- رعایت شرائط خارجی (زمان و مکان)
هـ درجه خطای پزشکی
مبحث دوم ورود خسارت
گفتار اول اقسام خسارت
الف خسارت مادی
ب خسارت معنوی
گفتار دوم شرائط خسارت قابل مطالبه
الف مسلم بودن خسارت
ب مستقیم بودن خسارت
ج جبران نشدن خسارت
د قابل پیش بینی بودن خسارت
مبحث سوم رابطه سببیت
گفتار اول مفهوم رابطه سببیبت و تمیز سبب در تعدد اسباب
الف مفهوم رابطه سببیت
ب نظریات حقوقی در تمیز سبب واقعی در تعدد اسباب
1 – نظریه برابری اسباب و شرائط
2 - نظریه سبب مقدم در تأثیر
3 - نظریه سبب متعارف
گفتار دوم تاثیر اسباب خارجی بر مسؤولیت پزشک
الف قوه قاهره
1- خارجی بودن حادثه
2- گریز ناپذیری حادثه
3- عدم قابلیت پیش بینی حادثه
ب تقصیر زیان دیده (بیمار)
1- پوشش یکی از خطا‌ها بوسیله خطای دیگری
1-1- تقصیر عمدی
1- 2- رضایت زیان دیده
2- خطای بیمار نتیجه خطای پزشک
ج فعل شخص ثالث
1- فعل همکاران پزشک
1-1- نظریه مسؤولیت کار‌فرما از فعل کار‌گر
1-2- نظریه مسؤولیت قراردادی ناشی از فعل غیر
2- فعل همکاران غیر پزشک (پرستاران)
2-1حالتی که پزشک، بیمار را انتخاب کرده است و بیمارستان فقط مراقبت و نگهداری از بیمار بعهده دارد
2-2- حالتی که بیمار پزشک را انتخاب ننموده است و پزشک مزد بگیر بیمارستان است
مبحث چهارم شرط عدم مسؤولیت قراردادی (شرط برائت)
گفتار اول نظریه شرط عدم مسؤولیت (معافیت از تقصیر)
گفتار دوم نظریه شرط عدم مسؤولیت (جابجایی بار دلیل)
نتایج
پیشنهادها
فهرست منابع
منابع و مأخذ:
1- منابع فارسی
الف) کتابها
1- آخوندی،محمود، آیین دادرسی کیفری، ج 1 ، چاپ دوم، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1367.
2- اردبیلی، محمد علی، حقوق جزای عمومی، ج1، چاپ اول، تهران، نشر میزان، 1379.
3- ادریس عوض، احمد، الدیة بین العقوبة و التعویض، (ترجمه دکتر علیرضا فیض) ، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.
4- آریانپور کاشانی، عباس، فرهنگ کامل انگلیسی به فارسی، ج3، تهران، انتشارات امیر کبیر، بی‌تا.
5- آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی به فارسی، چاپ سوم، تهران، نشر نی، 1382.
6- اسماعیلی،محسن، قوه قاهره، چاپ اول، تهران، انتشارات سروش، 1381.
7- آشوری، محمد، آیین دارسی کیفری، ج1، چاپ اول، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، 1375.
8- الماسی، نجاد علی، تعارض قوانین،چاپ دوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1370.
9- امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج1، چاپ سوم، تهران، انتشارات اسلامیه، 1347.
10- ________ حقوق مدنی، ج2، چاپ هیجدهم، انتشارات اسلامیه، 1384.
11- ________، حقوق مدنی، ج4، چاپ هفتم، انتشارات اسلامیه، 1354.
12- امیری قائم مقامی، عبدالمجید، حقوق تعهدات، ج1، چاپ اول، تهران،انتشارات دانشگاه تهران، 1347.
13- ________________ نظریه کلی تعهدات قانون مدنی، تهران، دانشگاه تهران، 1354.
14- ایزانلو، محسن، شروط محدود کننده و ساقط کننده مسؤولیت در قراردادها، چاپ اول، تهران، شرکت انتشار، 1382.
15- باختر، احمد و رئیسی، مسعود، مجموعه قوانین و مقررات کارشناسی، چاپ اول، تهران، انتشارات خط سوم، 1382.
16- _________________، مجموعه قوانین و مقررات اجرای احکام، چاپ اول، مشهد، انتشارات سحوری، 1381.
17- بادینی، حسن، فلسفه مسؤولیت مدنی، چاپ اول، تهران،شرکت انتشار، 1384.
18- باز‌گیر، یدالله، قانون مجازات اسلامی در آراء دیوانعالی کشور- 2 (قتل شبه عمد و خطای محض)، تهران، انتشارات ققنوس، 1367.
19- ________ موازین حقوق تجارت درآراء دیوانعالی کشور، چاپ اول، تهران، گنج دانش، 1378.
20- پاد، ابراهیم، حقوق کیفری اختصاصی، ج1، چاپ اول، تهران،انتشارات رهام، 1381.
21- جعفریان،علی و کاظمیان، علی و صدر حسینی، سید موسی، پزشک و ملاحظات اخلاقی، چاپ اول، برای فردا، 1383.
22- جفعری تبار، حسن، مسؤولیت مدنی سازندگان و فروشندگان کالا، چاپ اول، تهران، نشر دادگستر، 1375.
23- جعفری لنگرودی، محمد جعفر، تاریخ حقوق ایران، گیلان، کانون معرفت،بی‌تا.
24- __________________ تأثیر اراده در حقوق مدنی، چاپ اول،گیلان، چاپخانه گیلان، 1340.
25- __________________ ترمینولژی حقوق،تهران، انتشارات گنج دانش، 1364.
26- __________________ حقوق تعهدات، ج1، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1369.
27- __________________ دائرة المعارف حقوق مدنی و تجارت،ج1، تهران، انتشارات مشعل آزادی، 1357.
28- جنیدی، لعیا، مسؤولیت مدنی ناشی از حوادث رانندگی،چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1380.
29- حائری، مسعود، مبانی‌فقهی تحلیلی ازماده 10 قانون مدنی، چاپ اول، تهران، انتشارات کیهان، 1370.
30- حسینی، سید محمدرضا، قانون مجازات اسلامی در رویه قضائی. چاپ دوم، تهران، انتشارات مجد، 1385.
31- حسینی نژاد، حسینقلی، مسؤولیت مدنی، چاپ اول، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1370.
32- خامنه‌ای، سیدعلی، رسالة اجوبة الاستفتائات، (ترجمه فارسی)، چاپ پنجم،انتشارات بین المللی الهدی، 1382.
33- خدابخشی، عبدالله، استقلال و پیوند حقوق مدنی و کیفری، چاپ اول، تهران، انتشارات فکر سازان، 1384.
34- درخشان نیا، حمید، ضررو زیان ناشی از جرم، چاپ اول، تهران، نشر مهاجر، 1384.
35- درودیان، حسنعلی، جزوه درس حقوق مدنی4، انتشارات دانشکده حقوق دانشگاه تهران.
36- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ج12و 37، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1373.
37- زارعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی، بخش کلیات حقوق عمومی، چاپ سوم، انتشارات ققنوس، 1382.
38- _________شرح قانون مجازات اسلامی و تعزیرات، ج2، چاپ دوم، کاشان، نشر فیض، بی‌تا.
39- ژورن، پاتریس، اصول مسؤولیت مدنی، (ترجمه مجید ادیب)، چاپ اول، تهران، نشر منیران، 1382.
40- سالمی، صدیقه، حقوق بیمار و مسؤولیت پرستار، چاپ اول، نشر سالمی، 1384.
41- السنهوری، عبدالرزاق، الوسیط،(ترجمه سید مهدی داد مرزی و دانش کیا، محمد حسین)،قم، انتشارات دانشگاه قم،1382.
42- شامبیاتی، هوشنگ، حقوق جزای‌عمومی، ج1، چاپ هشتم، تهران، انتشارات ژوبین، 1375.
43- شجاع‌پوریان، سیاوش، مسؤولیت مدنی ناشی از خطای شغلی پزشک، چاپ اول، تهران، انتشارات فروسی، 1372.
44- شفیعی سروستانی، ابراهیم و ستایش،محمد کاظم و قیاسی، جلال‌الدین، قانون دیات، مقتضیات زمان، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، 1376.
پروژه بررسی مسوولیت قراردادی پزشک در برابر بیمار. doc
