دانلود مقاله بررسی عوامل موثر بر گسترش روحیه خدمتگذاری در جامعه

اختصاصی از فایل هلپ دانلود مقاله بررسی عوامل موثر بر گسترش روحیه خدمتگذاری در جامعه دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

 مفهوم خدمتگذاری
خدمتگذاری ، مفهوم وسیع و گسترده ای دارد . این واژه ، تمام فعالیت های مثبت و مفید انسانها را در زمینه های : اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی و معنوی شامل می شود . این نکته را یادآورمی شویم که : {خدمتگذاری} غیر از {انجام وظیفه} است . برای روشنی و وضوح معنای خدمتگذاری ، لازم است ، مرز این دو مشخص شود .
1- کسی که مسوولیتی بر دوش دارد ، چه در بعد معنوی و چه در بعد مادی ، و درازای کار مزد دریافت می کند . خدمتگذار نیست گر چه نتیجه تلاش او در راستای خدمت به خلق قرار می گیرد . خدمتگذار ، واژه ای است که با چگونگی عمل و نیت فرد ارتباط دارد .
البته اگر شخصی در انجام وظیفه اش کوتاهی نکرد و آن را به بهترین وجه انجام داد و علاوه ، هم و غم خویش را در رفع نارسائی های زندگی مردم قرار داد و تابع یکسری مقررات خشک و دست و پاگیرداری نبود ، نام خدمتگذار ، بر او زیبنده و شایسته خواهد بود . بنابراین ، هر خدمتگذار مالا به جامعه خدمت می کند ولی هر خدمتی خدمتگذاری نیست .
2- معلمی که علاوه بر انجام دقیق وظایف ، برای رشد و شکوفایی شاگردان ، دل می سوزاند ، عالمی که علاوه بر تبیین احکام دین ،‌در امور خیر و مسائل زندگی مردم پیشگام است و با مبارزات و فداکاری هایش ، از اذت های زندگی چشم می پوشد ، متمکنی که علاوه بر انجام وظایف شرعی ، با اموال و دارائیش بانی مراکز سودمند می گردد . به نیازمنندان امداد می رساند و بالاخره آن بسیجی که از ناموس و ارزش های دینی ، عاشقانه به دفاع بر می خیزد ، همه از نمونه های بارز خدمتگذاری بیشمارند . بدینسان می یابیم که در مفهوم خدمتگذاری ، گذشت ، فداکاری ، ایثار ، تمل سختی و ناگواری و احساس همبستگی به همنوعان نهفته است . با توجه به وسعتو گستردگی معنای خدمتگذاری ، می توان آن را به دو بخش تقسیم کرد :
1- خدمت های مادی
2- خدمت های معنوی
تاسیس مدارس و موسسات ، مراکز امداد تلاش هایی از قبیل : امدادرسانی ، ساختن مدرسه ، دانشگاه ، مسجد ، پاک ، ورزشگاه و ... از مقوله خدمات مادی است .
خدماتی مانند : تعلیم ، ارشاد ، پاسداری از عقیده و اخلاق مردم ، تبلیغ از ارزشهای دینی ، ستیز با متجاوزان ، کوشش در راه استقلال و عزت و بالاخره فداکاری و فدا شدن در راه ایمان و عقیده از جمله خدمت های معنوی شمرده می شوند .
اینک که مقصود ما از به کاربردن وتژه خدمتگذاری ، در این مقاله ، بیان شد ، اشارتی خواهیم داشت به ارزش و اهمیت خدمتگذاری و برخی از جوله های آن .
خدمتگذاری از دیدگاه اسلام و ائمه
اسلام ، در برنامه ها و تعالیم ، بر آن است که : جمع اندیشی و جمع زیستی سازگار و با هدف را در پیروان خویش ، ایجاد و تقویت کند و به گونه ای که مردمان را { عیال خدا} بیند . در جهان بینی اسلام ، از یک طرف ، مسئله خدمت به خلق مقدمه قرب الهی و نوعی عبادت تلقی شده است و از دیگر سوی ، به هر اندازه که انسان ذز بعد شناخت و معرفت حق تعالی رشد و تکامل پیدا کند ، در خدمت به مردم ، بیشتر عشق می ورزد زیرا شیفته حق ، خدمت به خلق را جدای از بندگی خالق نمی بیند به همین جهت ، در انسان های متعای و فرزانه و آشنایان به جهان بینی اسلامی ، حس نوعدوستی و خدمت به خلق و جامعه ، بیشتر به چشم می خورد .
پیامبر اکرم (ص) سودمندی و خدمت به مردم را در کنار ایمان به خداوند ، معبار و ملاک ارزشمندی انسان دانسته و می فرماید :
خصلتان لیس فوقهما من البر شیء : الایمان بالله و النفع لعبادات
الله 3 ...
ایمان به خدا و نفع رساندن به بندگان او ، دو خصلت نیک است که برتر از آن چیزی نیست .
از این بیان استفاده می شود که اگر عشق و سوز به مردم ، که نمودار محبت به پروردگار است ، برروح آدمی حاکم گردد و با ایمان و اعتقاد به خداوند در آمیزد ، انسان خدمتگذار و پر تلاش می سازد که هیچ گاه از خدمت به دیگران غفلت نمی ورزد که بفرموده رسول خدا (ص) مسلمانی غیر از خدمت به دیگران غفلت نمی ورزد که به فرموده رسول خدا (ص) مسلمانی غیر از خدمت به برادران مسلم و اهتمام در رفع مشکلات آنان نیست :
من اصبح و لم بهتهم بامور المسلمین فلیس بمسلم 4 .
در برخی از روایات ، خدمتگذاری یکی از ویژگی ها و مشخصه های اصلی مومنان دانسته شده است : یکی از راویان می گوید : از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود :
المومنون خدم بعضهم لبعض . قلت : و کیف یکون خدما بعضهم لبعض
قال : یفید بعضهم یعضا 5 .
امام صادق (ع) فرمود : مومنان خدمتگذار یکدیگرند . گفتم چگونه ؟ فرمود : به یکدیگر فایده و سود می رسانند .
این ها و صدها نمونه دیگر از تعالیم دینی در این زمینه ، نشان دهنده پیوندی تنگاتنگ بین ایمان و خدمتگذاری است .
آنان که خود را مومن می پندارند و به پندار خود ، برای قرب به خدا ، عزلت می گزینند و از مسئولیت های اجتماعی رو برمی تابانند ، با روح تعالیم اسلام بیگانه و در پیشگاه حق ، عذری نخواهند داشت .
امام خمینی ، رحمه الله علیه ، که خود اسوه ایمان به خدا و خدمت به خلق بود ، در دستور العملی به رزندشان ، چنین می نگارند :
( پسرم !... آنچه گفتم بدان معنی نیست که خود را از خدمت به جامعه کنار کشی و گوشه گیر و کل بر خلق الله باشی که این از صفات جاهلان کتنسک است . با درویشان دکان دار... پسرم ! از زیر مسئوولیت انسانی که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است نشانه خالی مکن که تاخت و تاز شیطان در این میدان ، کمتر از تاخت و تاز در بین مسئولین و دست اندرکاران نیست ) 6 .
محدوده خدمت
ممکن است این سوال پیش بیاید که آیا خدمت ، مطلقا ، ارزش ذاتی دارد ؟ در هر جا و به هر کس که خدمت بشود پسندیده و مورد ستایش است ؟ یا خدمت مسلمانان به یکدیگر ، در جامعه اسلامی است که دارای ارزش و اهمیت است ؟
از نظر اسلام ، خدمت به مردم به تعبیر روایات (ناس) ، عملی است مطلوب و شایسته . پیامبر اکرم (ص) فرمود :
راس العقل بعد الدین انوددال الناس و اصطناع الخیر الی کل بر
و فاجر7 .
پس از ایمان به خداوند ، سرآمد تمام اعمال عاقلانه ، بشر دوستی و نیک به مردم است چه خوب و درستکار باشند و چه فاسق و گناهکار.
آنان که بسان خورشید بر نیک و بد می تابند و بخل و امساکی در این جهت ندارند ، بی شک خدمتگذار بشرند و از پاداش خداوند نیز بهرمند .
امام موسی بن جعفر(ع) فرمود :
ان الله عبدافی الارض یسعون فی حوائج الناس هم الامومنون یوم
القیامه 8 .
خدا را در زمین بندگانی است که در برآوردن نیازمندیهای مردم تلاش می کنند . ایشان ، در قیامت در امنیت و امان قرار دارند .
این گونه روایات ، خدمت را ، مطلقا ، ارزش دانسته و محدودیتی در آن قائل نشده است روایات فراوان دیگری نیز داریم که در آن ها قید خدمت به مومن آورده شده که به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد . از مجموع این دو گروه از روایات چنین به دست آید که خدمت رسانی مسئله ای است که دارای ارزش ذاتی و همانگونه که خدمت به مومن از ارزش والایی برخودار است ، خدمت به غیر مومن نیز ارزش است .
جلوه های خدمتگذاری
خدمتگذاری با عناوین و تعبیرات گوناگون در منابع دینی ، مورد ترغیب و تشویق قرار گرفته است که هر کدام به گونه ای مسوله خدمت به مردم را در ابعاد مختلف ، مطرح می سازد ، که در مجموع ، همه ، جلوه های یک حقیقتند . در این باره ، به ذکر چند عنوان اشاره می کنیم و یادآور می شویم که : ذکر این عناوین ، جدای از یکدیگر ، به معنای استقلال و عدم تداخل آنها نخواهند بود .
الف . سودمندی و نفع رسانی
در بسیاری از روایات ، خدمت به خلق و سودرسانی به آنان ، عامل ارزشمندی انسان ، به شمار آمده است و پیامیر اکرم (ص) ، در پاسخ این سوال که محبوبترین افراد ، پیش خداوند چه کسانی هستند ؟ فرمود ؟
انفع الناس للناس 9 .
یا در وصف مومن می فرماید :
مثل المومنون مثل النخله ما اخذت منها من شی نفعک 10 .
شخص یا ایمان ، همانند درخت خرمااست که هر چه از آن برگیزی سودمند و مورد استفاده است .
از آنجا که انسان با ایمان ، براساس حق و حقیقت زندگی می کند ، نمی تواند جز نفع رسانی ، روش دیگری را پیش گیرد . نفع رسانی جزء مقومات ایمان او به شمار می آید از این رو ، قرآن مجید (حق) و طرفدارانش را ، از آن نظر که نافع و سودمندند برای دیگران ، جاوید و ماندگار خوانده است :
... و اما ما ینفع الناس فیمکث فی الارض 11.
بنابراین ، سراپای زندگی انسان معتقد به خدا و روز واپسین را این ویژگی تشکیل می دهد که در هر موقعیتی قرار بگیرد و به هر دریچه ای که رسد برای مردم و در خدمت آنا است . امام صادق(ع) در ذیل آیه شریفه
( وجعلنی مبارکا اینما منت ) 12 فرمد : (ای نفعا) 13 ! .
بدینسان می ابیم که مومن ، انسانی است مبارک ، برخیز و پرسود برای دیگران و لازمه خصلت ، خدمتگذاری وی نسبت به همنوعان است .
ب : برآوردن نیاز
گره گشایی ، حل مشکل دیگران و برطرف نمودن نیازهای مادی و معنوی مردم ، جلوه های دیگری از خدمتگذاری هستند که مورد سفارش اسلام می باشند . برخرداری از این ویژگی ؛ توفیقی است که خداوند نصیب بندگان نیکش می سازد . در حقیقت ، نیازمندی که به انسان روی می آورد ، رحمت و هدیه ای الهی است که باید از آن استقبال گردد . امام حسین (ع) می فرماید :
ان حوائج الناس الیکم من نعم الله علیکم فلا تملواالنعم 14 .
نیازخای مردم (که شمابرای حل آنان اقدام می کنید ) از جمله نعمت های خداوند است برای شما . از مراجعه مردم به خودتان اظهار ملامت و دلتنگی نکنید .
انسان اگر بتواند حاجت و نیاز کسی را برطف کند ، ولی در آ کوتاهی بورزد ، گویا نعمتی را ناسپاسی کرده و از فیض و رحمت خداوند روی برتابیده و در نتیجه به خود ، ظلم و ستمی را روا داشته است . امام کاظم (ع) می فرماید : من اتاه اخوه المومن فی حاجه فاتما هی رحته من الله ساقها الیه .
فان فعل دلک فقد وصله بولایتنا و هی موصوله بولایه الله و ان رده فقد ظلم نفسه و اساءالیها 15 .
آن که برادر دینیش نیازی پیش او می برد ، آن نیاز رحمتی است که الهی که خداوند به سوی او فرستاده است . اگر آن نیاز را برآورد ، به ولایت خداوند پیوسته است واگر آن نیاز را رد به خود ستم کرده و بدی رسانده است . روشن است که : ( قضا حوائج الناس) و برآوردن نیازهای مردم هر گونه اقدام مثبت و خیرخواهانه در مسائل مادی و معنوی را شامل می شود بنابراین ، همانگونه که چراغی را فرا راه مردم برافروختن ، نابینایی را دست گری کردن یتیمی را سرپرستی و نوازش نمودن خدمت و برآوردن نیاز نیاز به شمار می آید ، همچنین گوراهی را هدایت کردن ، جاهلی را ارشاد نمود و منحرفی را به راه آوردن نیز ، از مصادیق بارز خدمتگذاری است . در این باره نمونه های فراوانی در کتب احادیث به چشم می خورد ، تا آنجا که برای این عنوان ، باب مستقلی گشوده است . 16
ج . یاری به دیگران
از جلوه های خدمتگذاری ، یاری به دیگران است . یاری در مسائل و مشکلات زندگی ، بوزژه ئر بعد مالی و اقتصادی ، که از آن در فرهنگ اسلامی ، تعبیر به (مواسات) شده است .
در معنای واژه مواسات گفته اند :
( مواسات ( با همزه) با برادران دینی ، عبارت است از یاری رساندن به آنان ، با مال و جان و مانند آن . در چیزهایی که به آن نیازمندند و مواسات ( با واو) هم در لغت به همین معنی بخ کار رفته است ) 17 .
در اهمیت این عمل سخن فراوان است . پیامبر اکرم (ص) کمک رسانی به برادران دینی را (مواساه الاخ فی الله ) از بهترین و سرآمدترین کارها (سیدالاعمال) شمرده است 18 .
در سیره و روش آن حضرت برتری و فضیلت از آن کسانیث بود که دارای این صفت باشند .
... اعظمهم عنده منزله احسنهم مواساه و موازره 12 .
اگر جامعه اسلامی را مانند پیکر واحدی بدانیم ، اعضای این پیکر ارتباطی حیاتی و سرنوشت ساز ، با یکدیگر دارند ، اختلال و کم کاری در یک عضو ، عامل به هم خوردن تعادل بدن خواهد شد . در این هنگام ، بقیه اعضا باید به کمک آن عضو بشتابند و به او یاری دهند تا نظم و تعادل به بدن برگردد و حیات و زندگی ممکن شود . این حقیقت در سطح جامعه اسلامی نیز باید پیاده شود . اگر نیازمندی به عللی نتوانند خود را همپای دیگران قرار دهد ، شایست است دیگران به او یاری دهند تا عدالت اجتماعی در جامعه محقق گردد . امام صادق (ع) ایجاد مواسات را به عنوان حق افراد جامعه اسلامی بر یکدیگر بیان فرموده است :
یحق علی المسلمین الاجتهاد فی اتواصل و التعاطف و
المواساه الهل الحاجه و تعاطف بعضهم علی بعض 20 .
مسلمانان موظفند در راه پیوستگی وکمک نسبت به نیازمندان کوشا و جدی باشند ، از عواطف و اخلاقی کمک های مالی مضایقه نکنند به هنگام گرفتاری و نیاز ، یارو یاور هم باشند .
بر و احسان
بر ، به معنای گستردگی انجام کار نیک است . هر گونه اقدامی که به گونه ای در راستای خدمت مردم و جامعه قرار بگیرد امعه و مردم را به سوی خیر ونیکی فرا خواند ، از مصادیق (بر) است .
بر و نیکی و نیکوکاری ، این نیست که انسان وظایف فردی و عبادی خود را به بهترین شیوه انجام دهد و از سرنوشت دیگران بی خبر باشند بلکه آن انسانی نیکوکار است و در ردیف ابزار ، قرار دارد که همپای انجام اعمال عبادی فردی .
به وظایف اجتماعی و تعاون و خدمت به دیگران نیز توجه داشته باشد :
لیس البران تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکن البر من آمن
بالله و الیوم الاخروالملائکه و الکتاب و النبیین و آنی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین وابن السبیل و السائلین و فی الرقاب و افام الصلوه و آتی الزکوه والموفون بعهدهم اذا عاهدوا و الصابرین فی الباساء و الضراء و حین الباس 21...
نیکی ان است که روی خود ، به جانب مشرق و کغرب کنید الکه نیکوکار کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب خدا و پیامبران ایمان آورد و مال خود را ، با آن که دوستش دارد . به خویشان و یتیمان و درماندگان و مسافران و گدایان و در بند ماندگان ببخشد و نماز بگذارد و زکات بدهد و اینان چون عهدی می بندند بدان وفا می کنند و در بینوایی و بیماری و به هنگام جنگ ، صابرند .
پر واضح است ، کسی که می تواند از مال و ثروت بگذرد و از آن در راه خدمت به مردم ، بهره گیرد که پشتوانه ایمانی و عقیدتی استواری برخوردار و از ناخالصی ها پیراسته باشد . همراه با ایمان و انجام فرایض دینی به خدمات اجتماعی دست بتازنده و زمره نیکان و ابراز قرار می گیرد .
از امام صادق (ع) نقل شده است :
... من خالص الایمان البر بالاخوان و السعی فی حوائجهم فی العسر
والیسر 22.
نیکی به برادران دینی و تلاش و جدیت بزای رفع مشکلات آنان ، در تمام زمینه ها و در تمام زمینه ها و در هر شرایط برخاسته از ایمان خالص است.
بدینسان می یابیم که (بر) و نیکوکاری یکی از شاخه های مهم اخلاق اجتماعی انسان است و ریشه همه خدمات و نیکی ها به شمار می رود . از این روی امام علی (ع) می فرماید :
جماع الخیر فی اعمال البر23 .
احسان ، نیز هم افق با براست احسان هر خدمتی را که برای مردم انجام گیرد و در برابر آن انتظار پاداشی نباشد ، شامل می شود . مرحومه علامه طباطبایی می فرماید :
الاحسان الی الغیر ... هو ایصال خیر اونفع الی غیر لاعلی سبیل
المجازاه و المقابله ، ان یقابل الخیر باکثرهمنه و یقابل الشر باقل منه و یوصل الخیر الی غیر متربعا به ابتداء 24 .
احسان به دیگران ... نفع و نیکی رساندن به آنان است . بدون انتظار پاداش مقابل .
از مصادیق احسان است : جبران نیکی دیگران به گونه ای فزونتر و شایسته تر و برخورد با بدب آنان . در مرتبه ای نتزلتر و بالاخره ، خدمت ابتدا و بی انتظار پاداش .
احسان یکی از اصول اساسی ارزش ها در جامعه اسلامی است و خداوند در قرآن همگان را به انجام آن فرمان داده است :
ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی 25 ...
پیامبر اکرم (ص) این یه را در بر دارنده و جامع تمام ارزش ها دانسته است:
جماع التقوی فی قوله : ان الله یامر26...
روشن است که اگر بنیاد جامعه ای بر پایه عدل و احسان و کمک به خویشان استوار گردد و خدمتگذاری در آن پدیدار شود ، آن جامعه ، از ارزشهای زیربنایی و اساسی برخوردار خواهد بود . از این که در آیه فوق (احسان ) پس از (عدل) ذکر شده است ، استفاده می شود که در مفهوم احسان یک نوع گذشت از حق شخصی و ایثار نهفته است .
به همین جهت علی (ع) سرآمدترین جزء ایمان را احسان و آخرین مرتبه احسان را ایثار دانسته است :
راس الایمان الاحسان الناس27 .
الایثار غابه الاحسان 28 .
انگیزه ها در خدمتگذاری
خدمت امری است پسندیده اما آنچه ارزش آن را بالا می برد و یا از ارزشش می کاهد . انگیزه هایی است خدمت بر اساس آنها شکل می گیرد . برخی از هدف انگیزه خدمتشان نوعدوستی و انسان گرایی است . بر این باورند که خدمت ، مرز ، نژاد ، عقیده ، ایمان و ... را نمی شناسد بلکه هر جا انسانی یافت شود که می توان به او خدمت کرد ، باید سراغش رفت . صاحبان این تفکر ، اصل خدمت را ملاک و معیار می گیرند اما به متعلق آن کاری ندارد. البته این طرز تفکر ، در حد خودش ، در خور ستایش است اما کامل نیست .
انگیزه برخی از مردم ، در خدمت رسانی ، یک نع دادو ستد است یعنی قدمی بر می دارند تا قدمی بر ایشان برداشته شود . در این بینش محور خدمت گذاری ! از ارزشی برخوردار نیست زیرا نه انگیزه مردمی در آن وجود دارد و نه احساس نوعدوستی.
اینان خدمت می کنند ، تا به نام و نانی برسند و مقامی بدست آورند یا اغراض و اهداف سیاسی و مانند آن دست یابند عشق به اصل خدمت ندارند بلکه انگیزه اساسی آنان مقاصد اجتماعی و دنیایی است !
برخی از افقی بالا به انسان ها می نگرند و در بینش ، آنان ، همه مردم اعیال ( خداوندند . خدمت به خلق در تفکر و اندیشه اینان ، نوعی عبادت و تقرب به پروردگار است . کار و خدمت صاحبان این فکر ، هم حسن فاعلی دارد و هم از حسن فعلی ، برخوردار است . به عقیده ایشان تنها مفید بودن عمل کافی نیست بلکه باید فاعل نیز ، نیت و هدف خیر داشته باشد . صاحبان این نظر می کوشند که ضمن مفید شکل عمل ، روح معنویت را نیز بر آن حاکم سازند . تا ثمره این حرکت خیرخواهانه ، آنان را از منزل خودخواهی و هواپرستی خارج وو منزل صفا و اخلاص برساند .
پیدایش این نگرش ، تنها در سایه تفکر دینی و جهان بینی الهی ممکن است . در مقام ارزشگذاری خدمتها ، خدمت نشات گرفته از این جهان بینی ، از ارزشمندترین آنها به شمار می رود به همین جهت ، در قرهنگ دینی ، عمل و خدمتی مایه ارزش و عامل کمال آدمی است که انگیزه انجامش ، قرب و رضایت خداوند باشد .
آفات خدمتگذاری
خدمتگزاری ، مانند هر عمل دیگری ، ممکن است در حین انجام و یا پس از آن ، گرفتار آفات گردد بدین شرح :
الف) منت و آزار
چه بسا خدمتی در مرحله انگیزه و صحنه عمل ، صحیح و خدایی انجام پذیرد از لاظ شکل و قالب به شایستگی به فرجام برسد ولی پس از اتمام ، گرفتار آفت و به ضد ارزش تبدیل شود ، مانند : بذری که در زمین آماده پاشیده می شود و به محصول دهی هم می رسد ف اما پیش از بهره برداری ، دچار آفت می گردد .
منت همه جا محکوم است منت ، نیشی است که نوش خدمت را از بین می برد . خداوند ، ضمن فرمان به انجام صدقه و انفاق ، از هر گونه عملی که ارزش و مقدار آن را نابود سازد نهی می کند :
لا بطلوا صدقاتکم بالمن والاذی 29... علی (ع) خطاب به مالک و همه دولتمردان ، هشدار می دهد که مبادا خدمات عمومی و فعالیت های مردمی را به منت و ... آلوده سازند :
ایاک والمن علی رعیتک باحسانک اوالتزید فیما کان من فعلک اوان
تعدهم فتتبع موعدک بخلفک ... فان المن یبطل الاحسان 30 .
بپرهیز که نیکی خود بر رعیت منت بگذاری ، یا آنچه کرده ای بزرگ شماری یا آنان را وعده ای دهی و در وعدهخ خلاف آری ، که منت نهادن ارج نیکی را ببرد .
در این ستاست که امام سجاد(ع) یکی از مکارم اخلاق را خدمت بی منت دانست و از خداوند طلب می کند :
واجر للناس علی یدی الخیر و لا تمحفه بالمن 31 .
خدایا ! خیر و نیکی و خدمت را به دست من روان ساز و آن را به منت نهادن تباه مساز .
روشن شد که اسلام ، به ارزش های اجتماعی و حیثیت مردم تاکید می ورزد و هر خدمت و کار نیکی را که ارزش ها و موفقیت افراد را نادیده بینگارد ، طرد و مهر ابطال بر آن می زند .
ب ) ریا و شهرت طلبی
هر عملی و خدمتی ، صاف و خالص آن از جایگاه ارزشی برخوردار است . خدمتی که برای آوازه و زیبا جلوه دادن اعمال و رفتار و خوش نامی عرضه گردد ، آلوده است و در پیشگاه حق غیر مقبول ، این آفت ، روح عمل را می میراند . آن را قالبی بی محتوی جلوه می دهد . قرآن مجید ، به اتفاق و خدمات عمومی و مردمی تاکید می کند ولی اعمال برخواسته از شهرت طلبی را نمی پذیرد . آن را ناشی از عدم اعتقاد ه خداوند و روز جرا می داند .
کالذی ینفق ماله رثاء الناس و لا یومن بالله و الیوم الاخر فمثله کمثل
صفوان علیه تراب فاصابه وابل فترکه صلدا، لا یقدرون علی شیء مما کسبوا 32 .
ای ایمان آورندگان ! همانند آن که اموال خود را از روی آن قشری را خاک متراکم را به صورت بوستان و کشتزاری پر ثمر پرورده باشند و باران دانه درشتی سیل آسا ببار و قشر خاک را بلغزاند و در هم بپیچد که جز صفحه خارای صاف و براق بر جای نماند و کشتکار ، از مزرعه و بوستانی که پرورده ، چیزی به دست نیاورد .
3 . زیاده روی
در اعمال و رفتار ، اعتدال بایسته است و خروج از اعتدال و راه میانه ، تباهی آور و آفت زا .
اسلام در همه برنامه های فردی و اجتماعی ، اصل میانه روی را پذیرفته و به پیروانش سفارش نبوده است . با دوستیها ، تشریفات ، اسراف و تبذیرها که در پیرامون خدمات و کارهای خیر انجام می گیرد . مورد امضای اسلام نیست و از آن نهی شده است در خدمات عمومی و مردمی ، باید کوشش شود که این ْفت بنیادد برافکن راه نیابد .
اسراف و تبذیر در هر کجا که راه یابد ، تباهی آفرین است و عمل را هر چند مقدس و ارزشمند از اوج به حضیض می آورد و چه بسا ، تبدیل به ضد ارزش می کند . قرآن ، ضمن تاکید و تشویق به انفاق و هر گونه کار نیک اجتماعی ، به نکته نیز اشاره می کند :
والذین اذ انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قوما . 33
هم آنان که چون انفاق کنند از حد لازم عدول نکنند و کوتاه هم نیاید بلکه در میان افراط و تفریط ، حد اعتدال را در پیش گیرند ، که قوام زندگی را از دست ندهند .
در همین باره :
ولا تجعل یدک مغلوله الی عنفک ولا تبسطها کل البسط 34 .
نه دست خود را از روی خست برگردن بیند و نه به سخاوت یکباره بگشای...
آنچه بیان شد ، نگاهی بود گذرا به برخی از آفت ها و ضد ارزشها در خدمتگذاری . البته در اینجا ناگفته بسیار است و ذکر مصادیق و موارد بی شمار که مجالی دیگر می طلبد .
حکومت و خدمت
آنچه تا کنون درباره خدمتگزاری ، اهمیت و جلوه های آن نگاشتیم . بیشتر بر محور خدمتهای فردی و مردمی تاکید داشت اما بجش عمده و اساسی خدمتگزاری ، خدمت دولت ها و حکومت هاست زیرا آنها از سویی منابع ملی و ثروتهای عمومی را در اختیار دارند و از سوی دیگر ، امکانات اجرایی و راه های به کاگیری آن برخوردار . در این بخش دو مطلب را یادآور می شویم :
1- خدمتگزاری دولتمردان و ارزش آن .
2- ایجاد روحیه و زمینه خدمتگزلری توسط آنها
پیش از آنکه به بررسی این بحث بپردازیم ذکر نکته ای ضروری می نماید :
فرهنگ حکومت ها ، نقش زیربنایی در خدمتگذاری و عدم آن دارد . در حکومت های طاغوتی ( فرهنگ امنیت) حاکم است . در نقطه مقابل ، حکومت های الهی و اسلامی قرار دارند که فرهنگشان (فرهنگ عبودیت) است .
در بینش سردمداران طاغوتی ، همه چیز بر محور (من) و اشباع شهوات و غرایز شخصی دور می زند و شکل می گیرد . چنین حاکمتنی ، تنها منافع و تامین خواسته های خویش را می اندیشند .
مردم در نظر اینان ، از شخصیت و هویت مستقل و انسانی برخوردار نیستند و از این روی از هر عاملی که ژایه های قدرت آنان را استوار سازد ، سود می جویند گر چه به قیمت فدا شدن ملت و جامعه تمام شود .
در بینش دولتمردان اسلامی ، جز کار و خدمت مخللصانه و صادق ، چیز دیگری مطرح نیست . این تشنگتن قدرت از شیفتگان خدمت جدا می شوند در منابع اسلامی ، به حاکمان و دولتمردان که با قوانین اسلام بر مردم حکومت می کنند ، سفارش شده است که همواره کانون مهر و خدمتگذاری مردم باشند .
علی (ع) به فرماندار مصر چنین توصیه می کند :
واشعر قلبک الرحمه للرعیه لهم و اللطف بهم ولا تکونن علیهم
سبعا ضاریا تغنتم اکلهم ، فانهم صنفان انااخ لک فی الدین و اما نظیر لک فی الخلق 35 .
و مهربانی بر رعیت را برای دل خود پوششی گردان و دوستی ورزیدن با آنان را و مهربانی کردن با همگان و مباش همچون جانوری شکاری که خوردنشان را غنیمت شماری ! چه رعیت دو دسته اند ! دسته ای برادر دینی تواند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند .
اگر محور مسوولیت پذیری ، عبودیت حق و خدمت به مردم باشد ، هیچ گاه حکومت و ریاست ، به صورت هدف و طعمه در نمی آید بلکه امانتی است در اختیار حاکم .
علی (ع) در این باره می فرماید :
ان عملک لیس لک بطعمه فی عنقک امانه و انت مسترعی لمن فوقک . لیس
لک ان تفتات فی رعیه 36 ... کاری که به عهده توست نانخورش تو نیست بلکه بر گردنت امانتی است . آنکه تو را بدان گمارده ، نگهبانی امانت را به عهده گذارده . تو را نرسد که آنچه خواهی به رعیت فرمایی .
حکومت اسلامی ، باید در راس برنامه و اهدافش خدمت به مردم قرار بگیرد و بکوشد که در مردم روحیه خدمتگذاری ایجاد بکند و آنان را به سمت کارهای اساسی و سازنده جذب نماید . طبعا ، چنین امری ، طرح و برنامه دقیق و زمینه سازی مناسب را می طلبد .
عوامل موثر در ایجاد روحیه خدمتگذاری :
الف ) تبلبغات
تبلیغات ، نقش عمده ای در تشویق و ترغیب خدمتگزاری مردم برای خدمتگزاری دارد .
دولت علاوه بر ایجاد روحیه خدمتگزاری در مردم ، می بایست ، خدماتی برای مردم انجام می دهد ، صادقانه ب آنان در میان یگذارد . طرح ها و برنامه هایی که امکان دارد مردم در اجرای آن نقشی داشته باشند ، به آنان ابلاغ کند .
برای اطمینان مردم به دولتمردان ، ضروری است از اخبار مبالغه آمیز و گزافه گوییها در زمینه بیلان خدمات و وعده هایی که رسیدن به آنها ، به زودی ، میسر نیست ، اجتناب شود .
در دستور العمل سیاسی اجتماعی مولا ، علی (ع) می خوانیم :
ایاک ... ان تعهدهم فتبع موعدک بخلفک یوجب المقت
عندالله و عندالناس ... و ایاک والعجله بالامور قبل اوانها ... 37 بژرهیز از این که مردم را وعده ای دهی و در وعده خلاف آری ... زیرا خلاف وعده ، خشم خدا و مردم را برانگیزاند ... و بپرهیز از شتاب در کارهایی که هنگام انجام آن نرسیده است .
بر مدیران ومسوولان کشور است که هر کاری را به هنگام آن بگزارند و از اعلام و اظهار طرح و برنامه ای که شرایط آن فراهم نیست احتزاز نمایند .امام جواد (ع) فرمود : اظهار الشی ءان یستحکم مفسده له .38
ب)ضرورت تشویق وتنبیه
مساله دیگر که در ایجاد زمینه و روحیه خدمتگزاری موثر است ،تشویق وتنبیه بجا و بموقع است . حکومت اسلامی نباید خدمت و خیانت را یکسان ببیند و با نیک و بد ، برخورد مساوی داشته باشد زیرا این گونه برخورد ،زمینه خدمتگزاری را در مردم از بین می برد .
امیر المومنین (ع) می فرمایند :
و لا یکونن والمحسن و امیسی عندک بمنزله سواء،فان فی ذلک تزهیدا
لاهل الاحسان فی الاحسان ،و تدبیرا لاهل لاساء ...39 و مبادا نکوکار و بدکردار در دیده ات و برابر آید که آن ،رغبت نکوکار درنیکی کم کند وبدکار را به بدی وادار نماید .
ج)انتخاب کارگزاران صالح
دولت و حکومت اسلامی وقتی موفق به ارایه خدمات و ایجاد جو وفضای خدمتگزاری خواهد بود که از مدیران و وکارگزاران شایسته و واجد شرایط برخوردار باشد .انتخاب صحیح در کار اجرایی ویژه درکارهای کلیدی ،مهمترین مساله برای زمامداران است .
بازسازی مراکز خدمت رسانی و مدیریت کشور و پاکسازی آنها از عوامل ناسالم و ناشایسته ،عامل مهمی در ایجاد زمینه خدمتگزاری دولت ومردم به شمار ی می آید .
به فرموده علی (ع)
ان نشر وزاریک من کان لاشرار قبلک وزیرا ومن شرکهم فی الایام
فلایکون لک بطانه فانهم اعوان الایمه واخوان الظلمه 40 .بدترین وزیران تو ،کسی است که پیش تو وزیر بدکاران بوده وآن که در گناهان آنان شرکت نموده .پس مبادا چنین کسان محترم تو باشند که آنان یاوران گناهکارانند وستمکاران را کمک کار.
سپس حضرت به ویژگی های نیروهای جایگزین اشاره نموده و بر این نکته یادآور می شود که :
تلاش کن از کسانی که نظم و حکومت استفاده کنی که تخصص و تعهدشان محرز ومسلم باشد :
...وانت واجد منهم خیر الخلف ممن له آرایهم ونفاذهم
ولیس علیه آصارهم واوزارهم ،ممن لم یعاون ظالما علی طلمه ولا آثما علی الثمه .اولیک احف علیک وموونه واواحسن لک معونه واحنی وعلیک وعطفا واقل لغیرک ایفا فاتخذ اولیک خاصه ولخلواتک وحفلاتک ...
وتو جانشینی بهتر از ایشان خواهی یافت که در رای گذاردن کار چون آنان باشد ،وگناهان رادرگناهش مددکار .بار اینان بر تو سبکتر است ویاری ایشان بهتر ومهربانی شان بیشتر و دوستی شان با جز تو کمتر ،پس اینان ر اخاص خلوت خودگیر ودر مجلسهایت بپذیر .
د) ایجاد جواعتماد وامنیت
ایجاد انگیزه خدمت وگسترش آن در بین مردم ،فضای مناسبی را میطلبد .دولت ،می تواند این نقش را داشته باشد و زمینه های مناسب را ،برای عرضه خدمت از سوی مردمان خدمتگزار ایجاد کند ،از جمله : اعتماد به مردم وبهای لازم به کار آنان .این امر سبب می گردد که مردم با عشق وعلاقه به خدمات عمومی روی بیاورند و بسیاری ازنابسامانی های اجتماعی را سامان دهند وجامعه را به عطر دل انگیز خدمت وکمک به همنوع معطر کنند . بسیاری از بدگمانیها را از بین می برد و درنهایت رنج ومشقت دولت را در اداره جامعه میکاهد .
به فرموده امیرمومنان
...فلیکن منک فی ذلک امر یجتمع لک به حسن الظن بر عینک فان
حسن الظن یقطع عنک نصیا طویلا 42...
پس رفتار کن تو چنان باید که خوش گمانی رعیت برایت فراهم آید ، که این رنج دراز را از تو می زداید .
روحانیان و خدمتگزاری
در طول تاریخ ،خدمتگزاران فراوانی بوده اند که دست به خدمات ارزنده وچشمگیری زده اند وجودشان مایه برکت و خیر برای مردم بوده است ،اموال وثروتهایی که به عنوان {موقوبه } در حوزه فرهنگ اسلامی دیده می شود گوشه ای از این خدمتهای ماندگار است . بناهای خیریه ،مساجد ،تکایا ،پلها وبسیاری از تاسیسات عام المنفعه دیگر ،دلیل آن است که همواره انسانهای خدوم وخدمتگزار در جامعه بوده اند که وجودشان منشا آثار وخدمات مفید و مردمی گردیده است .چهره هایی که عمر خود را در پی کسب ابتکار اختراع وبذل دانش وشکوفایی استعدادها گذاشتند و به مردم وجامعه خدمت کردند .
عالمان راستین و درد آشنایی که خدمتگزاری با روح وجانشان آمیخته گردیده و علاوه بر انجام وظیفه ،پیدایش حادثه و ضرورت ایثار،درکنار مردم و با مردم بوده اند .
مردم ،روحانیون را خدمتگزاران بی منتی میشناسند که در تاریخ منشا برکات و خدمات فراوانی بوده اند .
اهل علم ،از متن مردم و جامعه برخاسته و با آنان درتکالیف اجتماعی شریک و همقدم بوده است .
اینان به آموخته های علمی واعمال فردی بسنده نکرده اند ،بلکه کوشیده اند که همواره رهایی بخش وخدمتگزا ر دیگران باشند
صاحبدلی به مدرسه آمده زخانقاه
بشکست صحبت اهل طریق را گفتم میان عالم وعابد چه فرق بود
تا اختیار کردی از آن این طریق را
گفت این گلیم خویش بدر میبرد زموج
وین جهد می کند که بگیرد غریق را
اگر در روایت می خوانیم :
برتری عالم برعاید ،چون برتری ماه تابان بر سایر ستارگان است .43
بدین خاطر است که عالم دینی ،ارشاد و راهنمایی مردم را ،در راس کارها قرار داده وبه خدمات اجتماعی نیز دست می یازد
چه زیباست جامعه ای که رهبران فکری وعالمان دینی آن پیشگامان خدمت نیز باشند .به فرموده عیسی مسیح (ع) ان احق الناس بالخدمته 44
لایقترین افراد برای خدمتگزاری عالمنند .
اینان هستند که با حضور درمیان توده ها ،دردها و نیازها را می شناسند .ارتباط تنگاتنگ با مردم دراند از این روی ،می توانند گره گشای مشکلات آنان باشند .
پیامبر اکرم (ص) درباره این عالمان میفرمایند :
نعم الرجل الفقیه العالم ان احتیج الیه نفع 45...
نیک انسانی است ،آن عالم فقیهی که سودمند وخدمتگزار مردم باشد .
شایسته است حوزویان باالگو قراردادن پیامبر عظیم الشان و عالمان خدمتگزار ،در میدانهای خدمت رسانی پیشتاز باشند .
بویژه در این زمان که برخی از آنان در {مجاری امور} واداره جامعه دستی دارند ومسولیتهای کلیدی واساسی به آنان واگذار شده است .
امروز،میدان تحقق آمال وآرزوهای مردم فراهم شده است . آنان چشم دوخته اند که حوزویان از انی قدرت وامکانات چگونه بهره میگیرند و چه خدماتی ارایه می دهند .پی شایسته است که حوزویان ،این زمینه مناسب را غنیمت بشمرند و در عمل چره حوزه را ،که همواره داعیه خدمت به مردم را داشته است ،به مردم بشناسانند و بکوشند که از حوزه خدمتگزاری برای مردم پارا فراتر ویا فروتر ننهند .
پر واضح است که اگر خدمت از هرکس پسندیده است ،از اهل علم زیبنده تر و زیباتر است .
در پایان یه فرازی از سخنان امام خمینی ،رحمته الله علیه ،که خورشید وجودش از افق حوزه نمایان گشت و شعاعش همگان را فرا گرفت و در این راه هستی اش را فدا ساخت ،گوش جان می سپاریم .به امید آن که راه و کلام الگوی رفتار وگفتارمان گردد :
تا حیات دارم خدمتگزار همه هستیم : خدمتگزار ملتهای اسلامی ،خدمتگزار ملت بزرگ ایران ،خدمتگزار دانشگاهیان و دوحانیون ،خدمتگزار همه قشرهای کشور وهمه قشرهای کشور اسلام وهمه مستضعفین
درنگی درمفهوم خدمت
اگر عبادت بزرگ ترین فلسفه آفرینش است که « و ما خلقت و الانس والا لیعبدون «جن و انسان راخلق نکردم مگر به خاطر اینکه عبادتم کنند » برگزیدگان الهی ،عابدترین بندگان خدا خواهند بود واگر از والاترین مظاهر عبادت «خدمت به خلف » است که «من سعی فی حاجه اخیه المومن فکانما عبدالله تسعه الاف سنته صایما نهاره قایما لیله هر فردی که در براوردن نیاز برادر مومنش تلاش کند گویا نه هزار سال خداوند را عبادت کرده ،در حالی که روزها را روزه دار وشب زنده دار بوده است » برگزیدگان الهی انبیا معصومان ،خدمتگزار ترین افراد به مردم خواهند بود ؛ زیرا آنان اسوه و شاخص اند و درخت کمال در وجودشان به بالنده ترین شکل سر به فلک کشیده است
آیه الهی خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را به یاد آوریم که می فرمایند «واحفض جناحک لمن اتبعک من المومنین « پروبال خود را برای مومنانی کهک پیرو تو هستند بگستران» واژه «خفض جناح » که سه بار در قرآن کریم به کار رفته است ،به کنایه از کمال مهرورزی ،عطوفت و خدمتگزاری خالصانه و متواضعانه حکایت میکند .
خدمتگزاران واقعی ،انبیاو اوصیا و مومنان به آنان هستند ؛ چه بی پرده و صریح می توان این ادعا را در حدیث آسمانی امام صادق علیه السلام یافت که فرمود «ما آمن بالله ولا بمحمد ولا بعلی من اذا اتاه اخوه المومن فی حاجه لم یضحک فی وجهه فان کانت حاجته عنده سارع الی قضایها و ان لم یکن عنده و تکلف من عند غیره حتی یقضیها له فاذا کان بخلاف ما وصفته فلا و لایه وبیننا و بینه » به خدا و محمد صلی علیه و الله و علیه و آله وعلی علیه السلام ایمان نیاورده است کسی که هنگامی که برادر دینی اش به خاطر حاجتی نزد او آید ،با خوشرویی ببرخورد نکند .پس اگر توان دارد نیاز او رابه سرعت برطرف کند واگر کند و اگر توان ندارد با کمک دیگری حل کند ،اگر برخلاف آنچه توصیف کردم باشد ، پس بین ما و او ولایتی نخواهد بود
با این دیدگاه کسانی نزد خداوند دوست داشتنی تر خواهند بود که نسبت به دیگران گامی به این هدف نزدیک تر باشند این سخن قدسی را به یاد آوریم که «الخلق عیالی فاحبهم الی الطفهم بهم و اسعاهم فی حوایجهم ؛ مردم خانواده من هستند ،پس محبوب ترین آنها نزد من ،مهربان ترین و کوشاترین آنها در رفع نیازهای مرد است »
اینک در آستانه شهادت حضرت جواد الایمه علیه السلام قرار گرفته ایم ،گوشه هایی از خدمت درسیره و سخن حضرت را مرور میکنیم
خدمت در سیره و سخن امام جواد علیه السلام
اخلاص
شرط پذیرش هر علمی ،از جمله خدمت به مردم ، خلاص است و مومن باید به انگیزه جلب رضایت الهی خدمتگزار عیال الله باشد و هر چه ناخالصی در عمل بیشتر باشد ،درجه مطلوبیت آن هم پایین تر خواهد آمد .به علاوه بر دخالت خلاص در اصل عمل ،از دیدگاه امام جواد علیه السلام درتداوم اعمال نیز باید اخلاص جاری باشد .چه بسا عملی که انجام آن با خلوص است ،ولی عامل به آن بعد از عمل ،آن را به ریا و ناخالصی آلوده و از درجه مقبولیت الهی ساقط می کند لذا امام جواد علیه السلام فرمود »ا لا بقاء علی العمل اشد من العقل بقای بر عمل سخت تر از خود عمل است » و آن گاه که پرسیدند بقای بر عمل یعنی چه ؟ فرمود « یصل الرجل بصله وینفق بفقه لله وحده لا شریک له فکتب له سرا ثم یذکرها وتمحی فتکتب له علانیه ثم یذکرها فتمحی و تکتب له ریاء مردی هدیه ای می دهد و برای خدای یگانه بی شریک انفاقی میکند ،پی برایش به عنوان «عمل پنهانی »نوشته می شود .آن مرد دوباره عملش را یادآوری می کند پس عنوان قبلی محو می شود و برایش «عمل ریایی» نوشته می شود
پرهیز از اذیت
فرد خدمت رسان علاوه بر اخلاص ،باید از هر نوع رفتاری که موجبات رنجش مددجو را فراهم آورد پرهیز کند
همچنین باید به خاطر خدمت خود به یک مومن ،به منت گذاری و یا اذیت دیگر مومنان هم نپردازد .حکایتی از امام جواد علیه السلام در این باره راهگشا است
مردی نزد امام جواد علیه السلام آمد که بسیار خوشحال و مسرور به نظر می رسید .امام از علت خوشحالی اش پرسید او گفت: یابن رسول الله، از پدرت شنیدم که می فرمود «شایسته ترین روز برای شادی بنده روزی است که در آن انسان توفیق نیکی و انفاق به برادران مومنش یابد » و امروزه ده نفر از برادران دینی که فقیر و عیال وار بودند از فلان شهرها به نزد من آمدند و مه هم به هر کدام چیزی دادم ،برای همین هم مسرورم .
امام جواد علیه السلام به او فرمود «لعمری انک حقیق بان تسر ان لم تکن احبطته اولم تحبطه فیما بعد به جانم سوگند ،شایسته است مسرور باشی ،اگر کار خود را بی اثر نساخته باشی و یا بعد حبط و بی اثر نسازی » او باشگفتی پرسید :با این که از شیعیان خالص شماییم ،چگونه عمل خالص من پوچ می شود ؟
فرمود :«با همین سخنی که گفتی ،کارهای نیک و انفاقهای خود را حبط کردی »او توضیح خواست و امام فرمود : این آیه را بخوان «یا ایها الذین آمنوا لا تبطلو صدقاتکم وبالمن والاذی «ای مومنان بخششهای خود را با منت و اذیت باطل نکیند »
گفت : من که به آن افراد منت نگذاشتم و آزار ندادم ! امام فرمود «خدا فرموده :بخششهای خود را با منت و آزار باطل نسازید ،نفرموده تنها منت وآزاربر آنان که می بخشید ،بلکه خواه بر آنان خواه بر دیگری ،آیا به نظر تو آزار به ْآنان شدیدتر است یا آزار به فرشتگان مراقب اعمال تو و فرشتگان مقرب الهی و یا آزار به ما ؟
مرد گفت :البته آزاربه فرشتگان وشما .امام فرمود :تو فرشتگان وما را آزدی و عمل خود را باطل کردی ،مرد پرسید چرا باطل کردم وشما را آزردم ؟فرمود :اینکه گفتی «چگونه باطل نمیدم با این که از شیعیان خالص شما هستم ؟» وای بر تو ! آیا می دانی شیعه خالص ما کیست ؟ شیعه خالص ما «حزبیل» مومن آل فرعون و «حبیب نجار» وصاحب یس و...و سلمان و ابوذر ومقداد وعمار هستند .تو خود را در صف این فردا برجسته قراردادی و ما و فرشتگان را آزردی
آن مردبعد از اعتراف و به تقصیر و استغفار پرسید :پس چگونه بگویم ؟ امام فرمود : بگو من از دوستان شما هستم .دوستان شما را دوست دارم و دشمنان شما را دشمن می دارم . اوچنان گفت و امام جواد علیه السلام فرمود «الان قد عادت الیک مثبوبات صدقاتک وزال عنها الاحباط الان پادشهای بخششهایت به تو بازگشت و حبط وبی اثری از آنها زایل شد
خدمت د رحد توان
مردی خدمت امام جواد علیه السلام آمد و گفت : به اندازه جوانمردی ات به من کمک کن .امام فرمود :این قدر نمی توانم گفت پس به اندازه جوانمردی خودم کمک کن فرمود این را می توانم ای غلام صد دینار به او بده
نابودی نعمت
امام جواد علیه السلام می فرماید : ان لله عبادا یخصهم بالنعم و یقرها فیهم ما بذلوها فاذا منعوها نزعها عنهم وحولها الی غیر هم خداوند بندگانی را دارد که نعمتهایش را به آنان اختصاص داده است ومقرر کرده است از آن بذل و بخشش کنند واگر خودداری کنند ،ازآنان وبه دیگران منتقل میکند
بر این اساس ،امام جواد علیه السلام قرار گرفتن و تمرکز نعمتها د ردست برخی افراد را سنت وخواسته ای اللهی می داند که امیری هدفمند است و هدف از آن ،واگذاری به دیگران می باشد ،لذا صاحبان مال و جاه و مقام وموقعیت باید آنچه را به دست می اورند اولانعمت وسپرده اللهی بدانند و ثانیا واگذاری و خدمت به مردم را وظیفه خود بدانند وثالثا مطمین باشند که در صورت ترک وظیفه ،همان وخدایی که انی نعمت ها و امکانات را به آنان سپرده ست ،توان باز پس گیری و واگذاری آن را به افراد دیگر دارد
امام جواد علیه السلام درحدیثی دیگر ،به طبیعی بودن این وضعیت وسنت اللهی بودن آن چنین اشاره می کند «ما عظمت نعمه الله وعلی احد الا عظمت علیه حوایج الناس فمن لم یحتمل تلک المومنه عرض النعمت للزوال نعمت خدا بر کسی زیاد نمی باشد مگر اینکه نیاز مردم هم به او بیشتر می شود ،پی کسی که این زحمت را تحمل نکند نعمت را درمعرض زوال قرار می دهد
مرز خدت
خدمتگزاری نیز مانند هر رفتار اجتماعی دیگر مرزی دارد و طبعا باید به انسانهایی خدمت کرد که اهلیت خدمت را دارند ،نه آنکه با ارایه خدمت ،درمسیر غیر اللهی مستحکم تر شوند .برای همین ،اهل بیت علیهم السلام هرگاه اریه خدمت به منحرفان ،عامل جذب و تالیف قلوب وهدایت آنان میشد ،از هر نوع خدمت و حتی گذشت و از توهینها و.. دریغ نداشتند و درکنار آن ،هرگاه هم که تشخیص می دادند خدمت رسانی به یک شخص منحرف موجب تقویت ویا رسمیت وی می شود ،از آن پرهیز میکردند .نمونه ای از رفتارهای امام جواد علیه السلام در این باره را میخوانیم :
علی بن مهزیار می گوید :به اما م جواد علیه السلام نوشتم :فدایت شوم ! پشت سر کسی که قاتل به جسمانیت خداست نماز بخوانم ؟ فرمود «لا تصلوا خلفهم و لا تعطوهم الرکاه وابرووا منهم بری الله منهم پشت سرشان نماز نخوانید و چیزی از زکات به آنها ندهید و از آنان بیزاری بجویید که خدا از آنان بیزار است
آثار خدمت رسانی
رضایت اللهی
امام صادق علیه السلام می فرمود «مسلمانی نیاز مسلمانی را بر آورده نمی سازد ،مگر اینکه خدای تبارک وتعالی به او می فرماید : ثواب کار تو با من اس وبه کمتر از بهشت برای تو راضی نمی شوم
امام جود علیه السلام می فرمود: ثلاث یبلغن بالعبد رضوان الله کثره الاسبغفاره و خقض الجانب و کثره لاصدقه سه چیز بنده را به مقام رضوان اللهی می رساند :استغفار زیاد ،فروتنی با مردم ،زیاد صدقه دادن
پاداش ،مباهات ونام نیک
امام جواد علیله السلام می فرمود «اهل المعروف الی اصطناعه احوج من اهل الحاجه الیه لان اجره و فخره وذکره فمهما اصطنع الرجل من معروف فانما یبدا فیه بنفسه فلا یطلبن شکر ما صنع الی نفسه من غیره اهل نیکوکاری به کار خیرش بیشتر از نیازمندان به خیر ،محتاج است ،چون پاداش ومباهات ونام آن کار برای نیکوکار است .پس هرگاه چیز بنده را به مقام رضوان الهی می رساند :استغقار زیاد ،فروتنی با مردم ، زیاد صدقه دادن
مردی کار خوبی کرد ،از خودش کرده است لذا تشکر بابت کارش را از دیگران نباید بخواهد
برتری بر عابد نتیجه خدمت عقیدتی
عمل خدمت رسانی ارزشی عمومی دارد اما برخی از خدمات ،واز جمله خدمت فرهنگی ونجات دادن کسانی که در معرض گمراهی و انحراف فکری قرار دارند ،ارزش افزون تری دار .امام جواد علیه السلام ارزش شگفت آوری را برای خدمت به ایتام آل محمد یادآور میشود و میفرماید :
«ان من تکفل بایتام ال محمد المنقطعین عن امامهم، المتحیرین فی جهلهم الاسرا فی ایدی شیاطینهم و فی ایدی النواصب من اعدائنا فاستنقذهم منهم و اخرجهم من حیرتهم و قهر الشیاطین برد و ساوسهم و قهر الناصبین بحجج ربهم و دلیل ائمتهم، لیفضلون عند الله تعالی علی العابد بافضل المواقع باکثر من فضل السماء علی الارض و العرض و الکرسی و الحجب (علی السماء) و

دانلود مقاله اشاره ای بر اصول نظری گسترش سیلاب

اختصاصی از فایل هلپ دانلود مقاله اشاره ای بر اصول نظری گسترش سیلاب دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

ویرانگری سیلها زاییدة سرعت زیاد آنها می باشد، چه مهمترین نیروی مخربة آب در حالت آرامش فشار ناشی از وزن آن است. چنانچه آب روان گردد، جرم پویای آن توانایی انجام کار را دارد، نیروی ضربه ای (و فشار منتجه از آن)، و کار مایة جنبشی دو ویژگی مهم آب روان و توابعی از سرعت آن می باشند. پیامدهای سیلها نه تنها خرابی ساختمانهایی چون خانه ها، پلها، جاده ها، اسکله ها، ...، بلکه فرسایش خاکهای زراعی و حمل آنها به اماکن ناخواسته، چون شهرها، کاریزها، کشتزارها و مخازن سدهاست.
نتایج مشاهدات و بررسیهایی بی شمار که دربارة علل فرسایش و بالأخص نیروی فرسایندگی آب و ظرفیت آن برای حمل رسوب صورت گرفته حاکی از آن است که سرعت آب عامل مهم شستگی و جابجایی خاک به شمار می رود. پژوهشگرانی چند نیز فرسایندگی آب پویا را با تنش برشی آن وابسته یافته اند، که این نیرو خود نیز تابعی مستقیم از ارتفاع جریان و شیب خط کار مایه می باشد، که همبستگی شیب و سرعت جریان نیز به ثبوت رسیده است. بنابراین، مهار سیلاب از طریق کاهش سرعت و ارتفاع، و افزایش سطح تأثیر میسر می گردد. شرحی کوتاه از این مطالب، نه به ترتیبی که در بالا یاد شده اند، در صفحات آینده خواهد آمد.
شستن خاک بستر رود و اراضی مجاور آن و انتقال رسوب از مهمترین زیانهای سیل به شمار می روند. دستاورد مشاهدات و پژوهشهای پرشمار محققین هیدرولیک حاکی از آن است که نیروی فرسایندگی آب و ظرفیت آن برای حمل رسوب، تابعی از سرعت جریان می باشند. Branson و همکاران (1972، ص 48، به نقل از Twenhofel ) برآنند که نیروی فرسایندگی و ظرفیت حمل رسوب آب به ترتیب با توانهای پنجم و سه و دودهم تا چهارم سرعت آن (V5 و V3.2-4 ) بستگی دارند. Bell (1983 ، ص ص 310 – 309) توانهای ششم و سوم را برای دو عامل مزبور پیشنهاد کرده است. نتایج بررسیهای Mavis (Schwab و همکاران، 1966، ص ص 170 – 169) در مورد آستانة فرسایش بسترها با استفاده از ذراتی دارای قطرهای مساوی (یکدست)، که قطر آنها، d ، و چگالی نسبی آنها، G ، به ترتیب بین 70/5-35/0 میلی متر، و 64/2-83/1 نوسان داشته اند، دلالت بر وجود رابطة تجربی زیرین سرعت آب و جدایی ذرات از بستر می کند.

که در آنVt سرعت آستانة فرسایش برحسب فوت بر ثانیه می باشد. Strand (1973، به نقل از Mavis و Laushey ) سرعت مزبور را 7/0 میانگین سرعت نهر دانسته است. به عقیدة Brater و King (1976، ص ص 27 – 23 : 7) ، پژوهشگرانی از این دست سرعت آب را عامل عمدة فرسایش به حساب آورده، و نقش ژرفای جریان را به هیچ شمرده اند؛ در حالی که، تنش برشی آب، که سبب جدایی ذرات از بستر می گردد، تابعی است از عمق جریان :

که در آن  تنش برشی (نیوتن بر متر مربع) ، W ، وزن مخصوص واحد آب (نیوتن بر مترمکعب)، D عمق جریان (متر) و  زاویة کف بستر نسبت به افق بوده، و از آن جا که سینوس و ثانژانت زاویای کوچک تقریباً برابرند، معمولاً ، tan یعنی شیب کف، S، در رابطة فوق الذکر قرار می گیرد، بدین ترتیب، تنش برشی آب نیز تابعی از شیب بستر می باشد. Sandor (1983، ص 77 به نقل از Leopold و همکاران)، تنش برشی آب را عامل فرسایندگی ، و مقدار آن را متناسب با مجذور سرعت جریان دانسته است.
چنانچه از مطالب بالا و دیگر مطالعات مستفاد می شود، نیروی فرسایندگی آب تابعی است از سرعت و ارتفاع آن، و سرعت ، بر اساس رابطة مانینگ ( )، خود تابعی است از : خشونت بستر n ، شیب نهر s ، و شعاع آبی آن، R ؛ بنابراین ، کاهش نیروی فرسایندگی آب از طریق افزایش ضریب خشونت و کاستن شیب، شعاع آبی و ارتفاع جریان میسر می گردد. این فرآیند در شبکه های گسترش سیلاب در حوضچه های آرامشی که، اصطلاحاً نهرهای آبرسانی گسترشی، و گسترشی نامیده می شوند، تحقق می یابد.
فرض کنیم سیلی به عمق D1 متر در آبراهه ای دارای دیواره های عمودی، و به عرض L1 متر، شیب S1 درصد و سرعت V1 متر بر ثانیه در جریان است، بدة این سیل Q=L1D1V1=A1V1 متر مکعب بر ثانیه، و نیروی برشی آن:
WD1S1 = 1 نیوتن بر متر مربع
می باشد. چنانچه کلیة این جریان وارد نهری به طول L2=200L1 گردیده، و با سرعتی معادل از سراسر طول نهر سرریز کند، عمق جریان، D2 ، برابر خواهد بود با :

در صورتی که آب در سطحی که شیب آن باشد به راه افتد، نیروی برشی جریان :
نیوتن بر متر مربع
می باشد ، بدین ترتیب، نیروی برشی آن نسبت به بستر اصلی 40 بار کاهش می یابد. چنانچه نظر Leopold (Sandor ، مرجع بالا) را معتبر شمرده، و نیروی فرسایندگی آب را تابعی مستقیم از مجذور سرعت آن بدانیم، نسبت این دو نیرو (در بستر اصلی و پس از گذشتن از حوضچة آرامش و جریان در سطح زمین) :

خواهد بود، به دیگر سخن، نیروی فرسایندگی آب پس از گذشتن از حوضچة آرامش 100 بار کاستی می پذیرد.
آنچه در این میان تاکنون به حساب نیامده است، کارمایة زایل شده در نهر آبرسانی – گسترشی می باشد. شکل سادة قانون برنولی برای جریان آب در رودخانه، و پخش آن در روی زمین به شرح زیر است :

که در آن Z ارتفاع کف بستر از مبدأیی معین (مثلاً سطح دریا)، a ضریب تصحیح کارمایة جنبشی، g شتاب ثقل و hL افت فشار (کارمایة زایل شده)، و 1 و 2 معرف جریان در رودخانه و بر روی زمین می باشند؛ D و V تعریف شده اند. عرضة مثال عددی زیر کوششی است در روشنگری این بحث : سیلی به عمق یک متر، در آبراهه ای دارای مشخصات زیر ، در جریان می باشد: مقطع مستطیلی؛ شیب؛ یک درصد، عرض، 5 متر؛ جنس بستر ، قلوه سنگ، 4% = n ، ارتفاع کف در محل انحراف آب، 05/1440 متر. این آب از نهری به طول 500 متر به عمق نیم متر و با شیب طولی 2 در ده هزار متصل می گردد. آب پس از پر کردن نهر از سراسر طول لبه (1000 متر) به ارتفاع 05/0 متر، و سرعت 2/0 متر بر ثانیه ، سر ریز می کند (فرض بر آنست که نشت در نهرها صورت نمی گیرد). رابطة برنولی برای این دو وضعیت به ترتیب زیر خواهد بود :
1- از آن جا که شیب نهر آبرسانی یازده در ده هزار، و طول آن 500 متر است، بنابراین ارتفاع کف نهر آبرسانی در فاصلة 500 متری از ابتدای آن برابر است با :
500.00 × 0.0011=0.55 متر
1140.05-0.55=1139.50 متر
و ارتفاع لبة آبرسانی – گسترشی ( سر ریز) در محل اتصال آن با نهر آبرسانی :
1139.50 + .050=1140.00 متر
می باشد . لبة نهر در وسط آن (500 متری ابتدای نهر)
500.00 × 0.0002=0.10 متر
پایین تر از ابتدای آن قرار دارد ،
بنابراین، ارتفاع لبة نهر در محل فوق الذکر برابر است با :
1140.00-0.10 = 1139.90 متر
این ارتفاع معادل Z2 می باشد.
2- سرعت آب در آبراهه، V1 ، بر اساس رابطة مانینگ برابر است با :
متر بر ثانیه
بنابراین :

بدیهی است اتلاف قسمت عمدة کارمایة جنبشی در نهر آبرسانی – گسترشی، و به صورت تلاطم و تماس تحقق می یابد.
با توجه به آنچه در مورد نقش حوضچة آرامش (نهر آبرسانی – گسترشی) گفته شد، واضح است که نیروی ضربه ای، وفشار ناشی از آن، نیز در این فرآیند شدیداً کاهش می یابند. چنانچه فرض کنیم دیواره ای عمود بر محور جریان، و به درازی 5 و بلندی 1 متر در آبراهة مورد بحث احداث گردد، نیروی ضربه ای جریانی داری بدة 10 متر مکعب بر ثانیه با سرعتی معادل 2 متر بر ثانیه به آن برخورد می کند، بنابراین فشار افقی وارده بر دیواره برابر است با :

هنگامی که این آب به گونة جبهه ای به طول 1000 ، و ارتفاع 05/0 متر، و با سرعت 20/0 متر بر ثانیه گسترش می یابد، فشار افقی جریان، در صورت وجود دیواره ای عمود بر مسیر آن، مساوی با :

خواهد بود. بدین ترتیب : نیروی ضربه ای 10 بار کاهش یافته، سطح تأثیر آن 10 بار افزوده شده، و فشار وارده 100 بار کاستی پذیرفته است (توضیح این که جرم آب در هر دو حالت یکسان و برابر با  بوده است) .
به همین ترتیب ، کار مایة جنبشی آب بر واحد زمان (توان) در آبراهه، E1 ، و پس از خروج از حوضچة آرامش E2 به شرح زیر است :

بنابراین، کارمایة جنبشی، و در نتیجه توان آب پس از گذشتن از نهر آبرسانی – گسترشی، 100 بار تقلیل یافته است.
گزینش فاصلة نهرهای گسترش سیلاب (عرض کرتها یا نوارها) بر اساس مشاهدات مؤلف و همچنین کارشناسان استرالیایی (Quilty ، b 1972) ، به گونه ای صورت می گیرد که سرعت آب به آستانة فرسایش نرسد؛ بدین ترتیب، رابطه ای معکوس بین شیب زمین و فواصل نهرها وجود دارد. این مطلب، که برای نخستین بار در سال 1957 به وسیلة Smith و Wischmeier (به نقل از Moore و Burch ، 1986) در رابطة جامع فرسایش خاک به صورت عامل مشترک طول – شیب(LS ) عنوان گردیده است، به کوشش محققین اخیر، و بر پایة دانش فیزیک، مورد بررسی موشکافانه قرار گرفته، و ارتباطی نزدیک بین رابطة تجربی فوق الذکر و قدرت جریان واحد ، که در سال 1971 به وسیلة Yang عرضه شده بود، به دست آمده است (همان مرجع) .
گفتنی است که ارائه رابطه ای مشخص برای تعیین فواصل نهرها در حال حاضر، و بنا به دلایل زیر، مسیر به نظر نرسیده و نیاز به پژوهشهایی گسترده دارد :
1- نفوذ پذیری محل گسترش سیلاب بر اثر رسوبگذاری کاهش یافته، به خاطر رویش گیاهان فزونی گرفته، و ارتفاع جریان، و در نتیجه سرعت پیشروی جبهة آب، توابعی از نفوذپذیری می باشند.
2- رسوبگذاری در شبکه های گسترش سیلاب کاهش شیب و تسطیح نسبی زمین را به دنبال دارد، بدین ترتیب، سرعت جریان سطحی با ادامة کار شبکه ها کمتر گشته، و نیروی فرسایندگی آب روان بر روی آنها کاستی می پذیرد.
3- هرچند پیامد تسطیح کاهش ضریب خشونت است، لکن پوشیدگی سطح زمین از گیاه و افزایش رشد آنها بر اثر آبیاری سلابی، و احتمالاً تغذیة بهتر، ضریب مزبور را فزونی می بخشد.
4- نوع و غلظت مواد معلق در سیلاب در نیروی فرسایندگی و ظرفیت حمل رسوب آن مؤثر بوده، و دگرگونی این دو عامل در سیلهای متفاوت تعیین ارقامی مشخص را غیر منطقی جلوه می دهد.
5- نیروی فرسایندگی وظرفیت حمل رسوب آب توابعی از دمای آن می باشند، چه، لزوجت آب بر اثر کاهش حرارت افزایش یافته، فرسایشی بیشتر به وسیلة آن صورت گرفته، و حمل مواد فرسوده در آب سر آسانتر تحقق می یابد (Graf ، 1971 ، ص ص 238 تا 241 ، به نقل از Colby ) . بر همین روال، پیامد فزونی لزوجت آب، کاستی قابلیت نفوذ آن در خاک است؛ بدین ترتیب، دگرگونیهای حرارت سیلاب در فصول مختلف سال در نفوذ آن در خاک، ارتفاع و سرعت جریان، و فرسایش و رسوبگذاری در شبکه ها مؤثر می باشند.
گزینش مکان گسترش سیلاب
فلسفة بهره وری هرچه بیشتر از سیلاب، همگام با کاستن زیان سیل به کمترین اندازه، از عوامل مهم تعیین محل پخش آب به شمار می روند، بدیت ترتیب، گاهی شرایط زمانی و مکانی استفاده از سیلاب را در مناطقی، که از بهترین موقعیتها برخوردار نیستند، ضرور می نمایند. ارائة نمونه های زیر کوششی است در روشنگری این بحث :
سیلابهای دامنة جنوبی البرز زیانهای فراوان را در اراضی شرقی شهرستان دماوند به بار می آورند. گسترش این سیلابها به منظور کاهش خسارت، همراه با تولید علوفه، در زمینهای پرشیب منطقه توصیه گردیده است. گرچه تندترین شیب برای پخش آب در مراتع غنی در استرالیا پنج درصد پیشنهاد شده است، مع ذلک، میانگین شیب علفزارهای دشت کاشت دماوند هشت درصد می باشد. صرف هزینه ای بیشتر از معمول، در مقابل کاستن خطر آب بردگی، حتی بدون در نظر گرفتن خسارات جانی، از نظر اقتصادی در این مکان قابل توجیه است.
عواملی چند، از جمله سیلابهای ورودی به دشت شیراز در سالهای پربارندگی، بالا آمدن سفرة آزاد آب را، به گونه ای آزار دهنده، در محلات شرقی و جنوب شرقی شهر شیراز باعث می گردند. بخش بزرگ از سیلاب رودخانة خشک شیراز از آبخیز 226 کیلومتر مربعی رود گویم جریان می یابد. پخش آب این خشکه رود در دشت گویم نه تنها از پیوستن ابی ناخواسته به سفرة آزاد آب شیراز جلوگیری می کند ، بلکه تولید غلات و علوفه را در آن محل می افزاید، مهمتر آن که، گسترش طبیعی سیلابهای عظیم این خشکه رود چون روزگار پیشین در مرغزار گویم . به نحوی چشمگیر از خطر سیل بردگی شیراز می کاهد. تبدیل این مرغزار به اراضی زراعی، و بدتر از آن، احداث باغهای محصور و شهرکهایی در آن جا، شیراز را از این سپر امنیتی، یا دریچة اطمینان، محروم خواهد کرد. بدیهی است گسترش سیلاب در اراضی گرانبهای گویم به هیچ وجه با معیارهای سود جویان تطابقی نخواهد داشت.
سکونت انسانها، در مناطقی که ممکن است از آب یا خاکی مرغوب برخوردار نباشند، استفاده از منابع موجود را ناگزیر می نماید، بنابراین اوضاع ظاهراً نامناسب یک ناحیه برای گسترش سیلاب، احتمالاً موقعیتی بسیار خوب در مکانی دیگر تلقی می گردد. با عنایت به چند منظوره بودن برنامه های مهار سیلاب، گزینش محل گسترش آب، با توجه به اولویتها، به گونه ای صورت می گیرد که طرحها بیشترین بازده و کمترین زیان را دارا باشند، بدین ترتیب، موفقیت برنامه ها در گرو روشن بینی طراحان، و دقت مجریان در پیاده کردن طرحهای آنها قرار دارد. مطالبی را که مؤلف طی سالها تجربة شخی و مطالعة آثار پیشگامان فرا گرفته است در صفحات آینده عرضه می کند، امید است که یابندگان نکات تازه دیگران را بی نصیب نگذارند، ان شاء الله.
هرچند در انتخاب محل گسترش سیلاب هیچ اقدامی جایگزین بازدیده های دقیق محلی، جمع آوری آمار و اطلاعات قاب اطمینان، و مشورت با افراد مجرب نمی گردد، مع هذا، استفاده از عکسهای هوایی و نقشه های: عوارض سطحی(توپوگرافی)، زمین شناسی(سطحی و زیرزمینی)، هم تبخیر همباران، جوامع گیاهی، راهها و تاسیسات احداث شده یا پیشنهادی، و آمایش سرزمین، در صورت وجود، کمکی موثر به تهیه و اجرای طرح مربوطه خواهد کرد. از آن جا که نقشه های دارای مقیاس 1:50000 سازمان جغرافیایی کشور بر اساس عکسهای هوایی که در سال 1334 برداشته شده اند تهیه گردیده، و از آن زمان تاکنون تغییراتی فراوان رخ داده اند(خشکیدن قناتها و چشمه ها، ویرانی دهاتی چند، و بر پایی روستاهای نوآباد، احداث جاده ها،...) بنابراین بهتر است دگرگونیها روی نقشه های موجود یادداشت گردند. دیگر آن که، نقشه های زمین شناسی نیز معمولا با استفاده از همان عکسهای هوایی ترسیم شده، و کوچکی مقیاس نقشه، همگام با پهناوری سرزمین ایران از دقت آنها می کاهد. خوشبختانه نقشه های جدید،و دارای مقیاس نسبتا بزرگ سازمان زمین شناسی کشور، و شرکتهای عامل نفت ایران، از کیفیتی بسیار خوب برخوردار می باشند.
نبود آمار سیلات خشکه رودهای مورد نظر از کمبودهای مهم در تهیه طرحهای پخش آب به شمار می رود. نقشه آبهای زیرزمینی، بالاخص با توجه به عمق سفره و کیفیت آب(برای مثال، قابلیت هدایت الکتریکی، و مقادیر کلر، سولفات و بیکربنات) راهنماهایی ارزنده در تعیین مکان و انتخاب سیلابها برای پخش به حساب می آیند. این مطلب در تغذیه مصنوعی آبخوانها بیشتر مورد توجه قرار می گیرد.
هشدار
حصول یقین در دانستتن گذرگاههای لوله ها ینفت، گاز، آب و سیمهای برق و تلفن و مانند آنها در مکان مورد نظر برای پخش سیلاب، و کسب اجازه از مسئوولان محلی هر یک از تاسیسات نامبرده برای عبور ماشین آلات از نزدیکی، یا روی آنها، واجب است. سهل انگاری در هر یک از موارد بالا، یا نظایر آنها، احتمالا موجب بروز زیانهای مالی و جانی خواهد شد.
الف-اندازه، شدت و پراکنش بازندگی
هر چند وقوع سیل لازمه زراعت سیلابی بوده، و گردآمدن عوامل متعدد برای جریان یافتن آن ضرورت دارد، مع ذلک، از آن جا که اندازه و پراکنش بارندگی مهمترین معیارهای تشخیص تناسب اقالیم خشک، گرم و معتدل برای کشاورزی به شمار می روند، گروهی بر آنند که ملاکهای یادشده بایستی در زراعت سیلابی نیز ملحوظ گردند. به ظر انی کارشناسان، نه تنها در دسترس بودن حداقلی از آب، که مقدار آن را شرایطی گوناگون تعیین می کنند، برای استقرار و ادامه حیات گیاه در شبکه های پخش سیل از طرف دیگر، وجود دارد به عقیده Bennett(1955ص، 244ص، 237ص) که خاک منطقه ای حاصلخیز بوده، و از نفوذ پذیری مناسب و شیب ملایم نیز برخوردار باشد، اندازه بارندگی سالانه محل معرفی خوب برای تشخیص استعداد آن جا برای پخش آب به شمار می آید. بر این اساس، احداث شبکه های گسترش سیلاب در مناطقی که میانگین بارش سالانه آنها زیر 200 میلی متر بوده، یا بارندگی دوره رویش آنها کمتر از 125-100 میلی متر باشد، قابل توجیه نیست، چه، این مقادیر بارندگی سیلابهایی ارزنده را به راه نمی اندازند. بر همین روال، در صورتی که دامنه بارندگی سالانه 300-200 میلی متر باشد اصاح مرابع و تولید علوفه اضافی با پخش آب میسر است. نامبرده بارش سالانه 350، تا افزودن بر 500 میلی متر را برای تولید علوفه و گیاهان زراعی با کاربرد روش آبیاری سیلابی توصیه کرده اس. دستاوردهای Miller و همکاران(1969) تاییدی هستند کلی بر معیارهای بالا، چه، گسترش سیلاب در مراتع ایالات جنوب غربی آمریکا هنگامی به نتایج مطلوب می ان جامد که میانگین بارندگی سالانه آنها بیش از 275 میلی متر باشد بر همین روال، دستورلعمل اخیر اداره حفاظت خاک آمریکا(1985,SCS) دامنه میانگین بارش سالانه مناسب را برای پخش سیلاب 636-203 میلی متر تعیین کرده است. دستاوردهای چند هزار ساله بیابان نشینان جز این است!
پیروان مکتب زراعت سیبلابی صحرای نگو بر این پندارند که موفقیت طرحهای گسترش سیلاب در گرو 80 میلی متر بارش سالانه برای مناطقی که فصول بارندگی و سرمای آنها همزمان است و اندکی افزون بر رقم فوق الذکر، درغیر انی صورت می باشد (Anon،1974،فصل 2) بدیهی است که توصیه تنها در شرایط صحرا نگو، که شرحش در صفحات 72 تا 74 گذشت، و نواحی مشابه آن جا، کاربرد دارد.
چنین به نظر می رسد که تعمیم پیشنهاد FischerوTurner (1978، به نقل از Kayushin) به اراضی بالقوه مناسب برای پخش سیلاب، طراحان را در گزینش محل مفید افتد. نامبردگان بر آنند که انتخاب میانگین درازمدت بارندگی به عنوان معیاری جهت برآورد آب در دسترس جوامع گیاهی در مناطق خشک(ساوانایی و مدیترانه ای) به دلیل تفاوت فاحش اندازه و پرواکنش بارندگی بین سالهای مختلف در نواحی نامبرده، به صلح نبوده و بهتر است ترازنامه پویای آب خاک برگزیده شود.
از آن جا که جریان سیل به علت عدم نفوذ مقداری از آب به داخل خاک سطحی و طبقات زیری ان تحقق می یابد، چنانچه شدت بارندی از تراوایی خاک فزونی گیرد، بخشی از بارش بر سطح زمین جاری می گردد؛ بدین ترتیب، شدت و میزان بارندگی و نفوذپذیری خاک، که خود تابع عواملی پرشمار است، تعیین کننده امکان وقوع سیل و بیشینه بده آن و اندازه بارندگی مورد نظر مشخص حجم رواناب می باشد. بدیهی است تفاوتهای پرشمار که بین شرایط اقلیمی و زمین ساختی نقاط مختلف دنیا وجود دارند، تعیین کمترین اندازه و شدت بارندگی را برای تولید سیلاب در سطوحی وسیع بسیار دشوار، حتی غیرممکن، می نمایند علی هذا، چنانچه دانستن این دو عامل ضروری جلوه کند، بایستی آنها را برای هر آبخیز معین نمود.
Cunnigham(1975) ملاحظه کرد که در ناحیه کوبار-بای راک غرب ایالت نیوساوث ویلز استرالیا بارانی شدید به انداهز 10 میلی متر سبب ایجاد جریانهای سطحی چشمگیری در مراتع فرسوده می گردد، در حالی که بارشی ملایم به ارتفاع 42 میلی متر هرز آبی کم را در زمینهای دارای پوشش گیاهی مناسب به راه می اندازد. نامبرده بارش 20 تا 25 میلی متر را برای تولید رواناب در ناحیه مذکور کافی می داند، متاسفانه شدت بارندگی در این گزارش به صورت نسبی ارائه گردیده است. نتایج بررسیهای انجام شده در گردنه قوچک تهران حاکی از آن است که شرط جریان هرز آب از روی خاکی دارای بافت رسی-لایی، شیب 30% و پوشش گیاهی حدود 20% بارانی با شدت بیش از 12 میلی متر بر ساعت و تداوم افزون بر یک ساعت یا بارشی با شدت فوق الذکر بر روی خاک کاملا مرطوب(نزدیک با اشباع) می باشد. از آن جا که ضریب هرز آب رابطه مستقیم و نمایی با شدت بارندگی دارد، افزایش شدت فزونی بده رواناب را باعث می گردد برای مثال، در حالی که ضریب هرز آب در بارندگیهایی با شدت 12 میلی متر بر ساعت، بر روی خاک کاملا مرطوب قوچک نزدیک به 1% است، چنانچه شدت بارندگی با حدود 120 میلی متر بر ساعت افزایش یاد ضریب هرز آب به نزدیک 40% خوهد رسید(کوثر 1364 آمار منتشر نشده موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع)
از آن جا که آمار شدت بارندگی برای بیشت رآبخیزهای ایران نایاب بوده و حتی اندازه بارش برای بسیاری از نقاط مملکت کمیاب است از این رو استفاده از روشهای منطقی و شیب-مقطع برای تخمین بیشینه بده سیلاب و بهره گیری از اطلاعات محلی از نظر شمار دفعات سیل و مدت جریان هر یک از آنها جهت برآورد حجم سیلاب بناچار جایگزین راه های دقیقتر محاسبه این دو خواسته می گردند.
ب- دوره های بازگشت سیل و حجم سیلاب
از آن جا که طرحهای گسترش سیلاب معمولا چند منظوره می باشند دوره های بازگشت سیل یعنی احتمال وقوع جریانهایی دارای بده هایی معین و در تناوبهایی مشخص با توجه به اهداف مورد نظر انتخاب می گردند بدین ترتیب محاسبه ظرفیت تاسیسات آبی و سطح شبکه ها با عنایت به بیشینه سیل لحظه ای و حجم سیاب جاری شده و در دوره بازگشت طرح صورت می گیرد. بدیهی است چنانچه کلیه جریان یک آبراهه منحرف نگشته و برداشت آب از طریق دهانه های آبگیر قابل تنظیم تحقق یابد شبکه ها بر پایه بده مورد نظر طراحی می شوند.
در صورتی که هدف اصلی از پخش آب آبیاری گیاهان یکساله باشد طراحی بر اساس سیل سالانه انجام می گیرد بر همین روال سیل دو ساله برای آبیاری مرابع و جنگلهای دست کاشت و جریانهایی دارای تناوبهایی طولانی تر به منظور تغذیه مصنوعی برگزیده می شوند.
هر چند عرضه آب در مناطق خشک چنان اندک و تقاضا برای این مایه حیات و به اندازه ای زیاد است که نمی توان هزینه تهیه آن را با معیارهای اقتصادی موجود سنجید، مع هذا، مقایسه گزینه های مختلف با در دست داتشن نسبت درآمد به هینه آنها ساده تر صورت می گیرد. در این رهگذر میزان پذیرش خطر تعیین کننده ظرفیت تاسیسات آبی و سطح شبکه ها و مخارجی است که صرف بنای آنها می شود. Viessman و همکاران(1977ص،161ص،158ص) کاربرد رابطه زیر را برای برآورد میزان خطر کردن R در مدت عمر اقتصاد طرح n با توجه به دوره بازگشت سیل،T پیشنهاد نموده اند:

برای مثال چنانچه عمر اقتصادی یک طرح تغذیه مصنوعی 20 سال در گرفته شود (20 ) برگزیدن دوره های بازگشت 9/14، 4/29،7/39 و 5/56 سال احتمال بروز خطر را در دوره طرح به ترتیب به: 75، 50، 40 و 30 درصد خواهد رساند. Matson (1961) انتخاب دوره بازگشت 50 ساله را برای طراحی شبکه های گسترش سیلاب در امریکا توصیه کرده است. اداره حفاظت خاک آمریکا(SCS، 1985) طرح سرریزهای ایمنی شبکه های پخش آب را بر پایه بیشترین بده لحظه ای سیل ناشی از باران 24 ساعته با دوره بازگشت 10 ساله پیشنهاد نموده، و بدین ترتیب پذیرش خطری را نزدیک به 65 درصد برای عمر ده ساله طرح مجاز دانسته است.
اصلی عمده که همواره در طراحی و بنای شبکه ها مورد توجه قرار می گیرد آن است که بایستی از سیلاب بیشترین بهره برده شود از این رو تاسیسات آبگیری از رودخانه ها چنان تعبیه می گردند که آب مورد نیاز هر بخش از طرح در دوره مورد نظر به آن اختصاص یابد. گفتنی است که وضعیت کلی بیشتر زمینهایی که زیر پخش سیلابهای گل آلوده قرار می گیرند معمولا دگرگون گشته و نحوه استفاده از آنها تعبیر می کند بنابراین پیش بینی دگرگونیهای درازمدت اراضی سیلابی دشواریهای آیندگان را کاهش خواهد داد. تبدیل رسوبگیرهای تغذیه مصنوعی به کشتزارهای آبیانه ناتراوایی استخرهای تغذیه و امکان کاربرد آنها به گونه مخازن سطحی نگاهداری آب و بازگرداندن زمینهای کم بازده به مرتع و جنگل از آن جمله اند.
آنچه در بالا آمده، ویژه سرزمینهایی است که از آماری قابل اعتماد و مدون برخوردارند. چنین اطلاعاتی برای اکثریت قریب به اتفاق خشکه رودهای ایران وجود ندارد از این رو مراجعه به تواریخ، سفرنامه ها، سالنامه ها، گزارشهای سازمانهای مسئوول دولتی(بخشداری ها، پاسگاه های انتظامی ، اداره های راه و ...) و دست آخر معمرین محلی لازم می گردد. مقاله ارزنده Melville (1984) که برگردان بخشی از آن در صفحات 51 و 60 کتاب حاضر آمده است از یان دست می باشد شایان ذکر است که آمار گردآوری شده در محل معمولا از کیفیتی خوب برخوردار نیستند، چه، سوء ظن مخاطب و پیش داوری او از به خطر افتادن منافعش، یا احتمال کسب درآمدی تازه، صحت آمار را مورد تردید قرار می دهد. بر پایه اظهارات شماری از مالکین عمده گویم(30 کیلومتری شمال غربی شیراز) در اوایل سال 1361، در زمان حیات متجاوز از 60 ساله ایشان، از رودهانه ای خشک که اراضی آن ده را به دو نیمه تقسیم می کند سیلی جاری نشده بوده است به گفته خرده مالکان سالانه حداقل دو سیل رد رودخانه نامبرده جریان می یابد مشاهدات سالهای 1360 تا 66 نگارنده آمار منتشره وزارت نیرو، و خاطرات شیرایان موید نظر گروه دوم می باشد.
1- آبیاری سیلابی غلات و علوفه یکساله
نیاز آبی گیاهان کاشتهش ده در شبکه های گسترش سیلاب مهمترین عامل تعیین کننده حجم سیل مورد احتیاج می باشد برای مثال چنانچه نیاز ناخالص آبیاری گندم اروند 1، برای تولید 3 تن در هکتار در جونگان ممسنی، 800 میلی متر بوده و تنها 5000 میلی متر آن به صورت باران تامین گردد، 300 میلی متر اضافی(3000 متر مکعب در هکتار)، بایستی با شیوه آبیاری سیلابی تهیه شود، بنابراین شبکه گسترش سیلاب هنگامی بالاترین بازده را در محل مزبور خواهد داشت که سالانه، بطور میانگین 3000 مترمکعب آب را برای اراضی زیر کشت گندم فراهم آورد نیاز ابی بقولات (عدس، نخود، گاودانه و یونجه و شبدرهای یکساله)، که در تناوب وارد می گردند، یک سال در میان نیز به همین ترتیب تامین می شود. هر چند بهتر است این مقدار آب طی چند بار در دوره رویش بر روی زمینهای زیر کشت گسترش یابد، مع ذلک، دست کم جریان یک سیل که از اوایل تا اواسط صل رویش خاک را تا عمق 5/ متری سیراب کند، برای موفقیت برنامه ضروری می باشد.
گفتنی است آنچه در بالا آمده مورد تایید همه دست اندرکارران نیست، چه، همراه با شرایط گوناگون مکانی و زمانی، سلیقه طراحان شبکه ها نی یکدست نمی باشد، با آن که به نظر Medina آبرفتی لازم است، کشاورزان دشت ایزدخواست داراب همه ساله اراضی شبکه ها را، به امید سیلی که احتمال وقوع آن یک بار در 5-3 سال می باشد به زیر کشت گندم و جو می برند.
2- آبیاری سیلابی گیاهان چند ساله
گیاهان مزبور، به خاطر دارا بودن ریشه های عمیق و گسترده قادر به جذب آب از حجمی بزرگ از خاک می باشند بنابراین چنانچه عمق خاک 3-2 متر بوده، و هر دو سال یک بار با 3-5 هزار مترمکعب در هکتار آبیرای گردد، کشت گیاهان خشکی پسند، بالاخص علوفه و درخت، معمولا با موفقیت روبرو می شود شایان ذکر است که پیشروان فن گسترش سیلاب جریان دست کم یک یا دو سیل را در سال برای آبیاری مراتع ضروری می دانند (Stokesو همکاران، 1954،French و Hussain،1964)
3- تغذیه مصنوعی
افت اضطراب انگیز سطح آبهای زیرزمین ایران در سالهای اخیر، که عمدتا ناشی از برداشت بیش از اندازه با کاربرد تلمبه و کاهش تغذیه بر اثر بهره برداری بی مورد از جنگلها و مراتع می باشد سبب ویرانی بسیاری از آبادیهای ما شده است بدین ترتیب اجرای طرحهای تغذیه مصنوعی در گسترده ترین پهنه ممکن از اهمیتی خاص برخوردار است. از آن جا که بیشتر خاکهای حاصلخز ما در دشتهای آبرفتی و بر روی آبخوانهای نسبتا تهی قرار دارند، آبیاری سیلابی کشتزارهای واقع در این جلگه ها به تدریج موجب انباشتگی لایه های آبدار می گردد بدین ترتیب نوع گیاه کاشته شده در شبکه ها تعیین کنننده دوره بازگشت سیل خواهد بود: دست کم سالانه یک بار برای غلات و علوفه یک ساله و دو سال یک بار برای علوفه چند سال و درختان. چنانچه طرحهای تغذیه تغذیه مصنوعی بر روی خاکهای آبرفتی دانه درتش و واریزه ای اجار گردند دوره های بازگشت طولانی تر بایستی مورد توجه وقع شده، و طرح تاسیسات آبی، بویژه سرریزهای ایمنی بر پایه بده هایی صورت گیرد سطح شبکه ها آن چنان باشد که حجم مورد نظر را در مدت جریان سیل و در فاصله ای کوتاه پس از آن در خاک نفوذ دهد. از آن جا که سهولت اداره و افزایش ایمنی شبکه ها احداث آنها را در سطوحی حدود 100 هکتار منطقی نموده و بیشترین بده مناسب برای این پهنه 10 متر مکعب بر ثانیه است، بنابراین شبکه هایی پر شمر با وسعت و ظرفیت فوق در مناطق مورد نظر ایجاد و رقوم دهانه های آبگیر آنها در ارتفاعهایی قرار داده می شود که با بالا آمدن سطح آب رودخانه یکی پس از دیگری فعال گردند یا رقوم همگی نسبت به کف رودهانه یکسان بوده و سرریزهایی خاکی دارای ارتفاعهایی متفاوت در دهانه ها بنا می شوند افزایش تدریجی ارتفاع آب زمینه ویرانی به نوبت سرریزهای خاکی و به کار افتادن شبکه های مربوطه را فراهم می آورد.
ج- کیفیت سیلاب
سیلابهای معمولا حاوی مواد محلول و معلقی می باشند که پاره ای همراه با نزولات آسمانی به سطح زمین بازگردانده شده برخی بر اثر فرسایش و گروهی به خاطر واکنشهای فیزیکی و شیمیایی آب و بستر رود از محل اصلی انتقال یافته اند بدنی ترتیب سازندهای رخنمون شده آبخیزها عامل عمده آبخیزهای کشور ما پوشانده اند آبهای خروجی از بیشتر آنها فاقد نمکهای مضر بوده و اکثرا جز گچساران، میشاق و آغاجاری(میوسن- پلیوسن) در استانهای خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، فارس و هرمزگان از یک طرف و بیرون زدگی گنبدهای نمکی ریسه(سری) هرمز(پرکامبرین) در نواحی فوق از طرف دیگر، تنزل کیفیت سیلابهای جاری از این سازندها باعث می گردند.
روانهای سازندهای گچساران و رزک حاوی گچ بوده، و گاهی از آن اشباع می باشند. هر چند چنین آبهایی دشواری چندانی را برای خاک و گیاه ایجاد نکرده بلکه اراضی قلیا را مفید می افتند مع ذلک، وجود گنبدهای نمکی، یا چشمه های شور در پاره ای از آبخیزهای تشکیل یافته در این سازندها شوری سیلاب را بویژه هنگام کمی بده سبب می گردند بدین ترتیب و به خاطر جلوگیری از بروز خطر شوری در زمین های مناسب برای پخش آب کسب اطمینان از کیفیت سیلاب پیش از آاز برنامه گسترش آن ضروری می باشد.
آمار بده تقریبی و رسانایی الکتریکی سیلاب رود شور، و سه شاخه آن در جونگان، ممسنی در نمونه برداریهای زمستان 1358 در جدول 11 عرضه شده اند. چنانچه مشهود است، کیفیت سیلاب با ادامه جریان و افزایش بده بهبود یافته و مصرف ان بعد از کاهش رسانایی الکتریکی بلامانع بوده است. بنابراین تنها با نمونه برداری منظم از سیلابی اطمینان حاصل کرد. نصب دروازه هایی خودکار که در بده یا رسانایی الکتریکی مشخصی فعال می گردند یکی از راههای آبگیری به هنگام از سیلابهایی با کیفیت متغیر می باشد.
د- رسوبگذاری
وضعیت کنونی زمینهایی که برای آبیاری سیلابی در نظر گرفته شده اند مشخص کننده سود و زیان رسوبگذاری در آنها می باشد کشاورزان چاره جوی حاشیه کویر در خراسان آب گل آلود در پلها، اراضی پوشیده از شنهای روان و حاشیه رودخانه ها را به زمینهای زراعی مرغوبی تبدیل کرده اند. به همین ترتیب بزرگران ساکن مناطق مرتفعتر خراسان، اراضی سنگلاخی دامنه ای و دره های کم شیب را با احداث بندسار به گونه زمینهایی حاصلخیز در آورده اند.

جدول 11-جدول سیلاب رودشور و پاره ای از شاخه های آن در جونگان،ممسنی، زمستان 1358
تاریخ نمونه برداری ساعت نمونه برداری محل نمونه برداری بده تقریبی،
مترمکعب بر ثانیه رسانایی الکتریکی،

3-11-1358
"
"
"
4-11-1358
7-11-1358
22-11-1358
"
"
" 10:10
10:17
10:24
12:30
08:00
2:00
11:00
15:00
21:00
15:15 نزدیک ده شور
تلخ آب هیبت
تلخ ابهای خلیل و سردار
آب نما
"
"
"
"
"
بورد امیر 5/1
1/0
1/0
0/3
0/2
1/0
0/4
0/22
0/30
0/2 3400
2200
190
2900
2500
9300
2300
1250
1010
1000

خوشابهای بلوچستان دلیلی هستند بر نبوغ برزگران بلوچ ایشان با احداث بندهای سنگی و خاکی و انباشتن پشت آنها از رسوب کشتگاههایی را به وجود آورده اند که برخی از آنها سالانه دوبار محصول می دهند این کارها نه تنها خواص فیزیکی ، شیمیایی و زیستی خاک اصلی را بهبود بخشیده بلکه تسطیح نسبی آن اراضی را نیز سبب گرده انید. عمق رسوب در شبکه گسترش سیلابی که در سال 1888 در نزدیکی مایلزسیتی در ایالت مونتانا، آمریکا، احداث شده است بیش از سه متر می باشد این راضی که در اصل ناهموار بوده اند اکنون به گونه ای مسطح شده اند که به عنوان فرودگاه نیز مورد استفاده قرار می گیرند( Stokes و همکاران ،1954)
بطور کلی رفتار گیاهان مختلف و در مراحل متفاوت زندگی در برابر رسوبگذاری یکسان نیست ته نشینی مواد معلق در سیلاب بر روی مرابع پاره ای از گیاهان را مفید افتاده، برای برخی بی تفاوت بوده و جهت گروهی زیان آور است. هر چند فقط شرح مشاهده ها در مراجع در دسترس مسطور بوده نتایج بر اساس بررسیهای علمی استوار نگردیده، و جداسازی اثر آب و رسوب و علکس العمل متقابل آنها میسر نیست با این وجود و در نبود اطلاعات دقیقتر پاره ای از یافته های دیگران عرضه می شوند، باشد که علاقمندان را استفاده رسانند.
Vallentine(1971ص، 322ص، 321) بر اساس پاره ای از مشاهدات که طی سالهای 1944 تا 1969 منتشر گردیده اند و با در نظر گرفتن آن که اثر پخش سیلاب به خاطر موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی و خاکی تعدیل می شود، گیاهان مرتعی غرب آمریکا را به سه دسته تقسیم کرده است:
الف- گونه هایی که بر اثر آبیاری سیلابی از تولیدی چشمگیر برخوردار بوده اند:
Agropyron eongatum (Host) Beauv.,Ag.RIPARIUM Scribn.& Smith,
Ag.smithii Rydb.,Cynodon dactylon(L.) Pers., Hilaria motica(Buckl.)Benth.,Hordum jubatum L.,Panicum obtusum H.B.K.,Sporobolus airoedes(Torr)
ب-گونه هایی که آبیاری سیلابی در تولید آنها چندان موثز نبوده است:
Ag.desertorum (Fisch.)Schult.,Ag.trachycaulum (Link) Malte,Andropogon scoparius Michx.,Torr.,out.rothrockii Vasey, Eragrostis lehmanniana (Nees) L.,Oryzopsis hymenoides (Roem.and Scgult.),Panicum antidotale Retz.
ج- گونه هایی که عس العمل منفی در برابر آبیاری سیلابی و رسوب حاصله نشان داده اند.
Aristida longiseta (Steud),Artemisia tridentate Nutt., Bout. Gracilis (H.B.K) Lag.ex Steud., Hilaria jamesii(Torr.) Bout. Gracili Haw., Poa secunda,Zea, ex Roem & Schult., Sporobolus (Torr.) Benth., Opuntia polyacantha Haw., poa secunda, Zea, ex Roem. & Schult., Sporobolus cryptandrus (Torr) A.Gray.
گفتنی است که رفتار گونه های نامبرده در برابر رسوب مناطق مختلف، حتی در قطعات گوناگون یک شبکه یکسان نمی باشد در حالی که Vallentine(1971)، Agropyron smithii را به گونه ای بسیار مفید و Bouteloua gracilis را نامناسب برای کشت در شبکه های پخش سیلاب یافته است، Houston(1960) افزایش تولیدی را برابر 62% برای اولی و 353% را برای دومی در مونتنا گزارش داده است. به همین ترتیب بروز خسارات کلی بر اثر رسوبگذاری به بیشتر علفه جز Ag.smithii، به وسیله Hubbell و Gardner(1944) مشاهده گردیده است. نامبردگان همچنین در بررسی خود رد نیومکزیکو ملاحظه کرند که بافت خاک در طول 450 متر از ابتدای شبکه سبکتر شده و از آن پس میزان تغییرات ناچیز بوده یا خاک به سنگینی گراییده است.
ته نشینی مواد متعلق بر روی بذر معمولا مانع از خروج جوانه از زمین می گردد؛این موضوع بویژه پس از سله بستن تحق می یابد. به همین ترتیب، پوشیده شدن گیاهان جوان غلات از رسوب فراوان مرگ آنها را به دنبال دارد چنانچه رسوبگذاری پس از ساقه رفتن صورت گرفته و فقط چند سانتی متر بالای طوقه زیر گل و لای پنهان شود، پنجه زدن احتمالا تشدید گردیده و محصولی بیشتر به دست می آید.این مطلب بخصوص در مورد Ag.smithii، و airoides Sporpbolus به وسیله Hubbell و Gardner(1944) گزارش شده است. نامبدگان ملاحظه کردند که در محلی که سالانه حدود 30 سانتی متر به عق رسوب آن افزوده می گردیده ، Ag.smithii نه تنها پایدار مانده، بلکه پس از سپری شدن پنج سال و رسیدن عق رسوب به حدود 152 سانتی متر، تراکمی چشمگیر یافته بوده است. شایان ذکر است که شخم زدن اراضی زیر کشت غلات، ایجاد پوشش یاهی در مراتع و همچنین چرای متمرکز در شکستن سله و افزایش تراوایی و آبگذری خاک موثر بوده و در این رابطه تاکنون مشکلی گزارش نشده است. لزوم لایروبی نهرها، و افزودن ارتفاع پشته ها دیگر دشواری استفاده از آبهای گل آلوده می باشد.
نوع مواد معلق موجود در سیلاب نیز بایستی مورد توجه قرار گیرد. وجود شن درتند آبها فرسانش تاسیسات بتونی و فلزی را باعث می شود خوردگی کامل یک سکوی بتونی به ضخامت 15 سانتی متر درعرض چند روز به وسیله سیلابی مملو از شنهای لبه تیز گزارش شده است (Stokes و همکاران 1954).
هر چند رسوب زدایی آبهای گل آلود با گذراندن آنها از علفزارهای دایمی میسر می باشد بهتر است که اراضی فرسایش پذیر آبخیزهای مربوطه، در صورت امکان تثبیت گردند. آبخیز دارای پوشش گیاهای مناسب نه تنها رسوبی کمتر را تولید می کنند، بلکه با تراوش آب به طبقات پایین خاک از شدت سیل کاسته و به دوام جریان آن می افزایند. بدیهی است مهار سیلابهای مایم آسانتر و ارزانتر از اداره کردن سیلهای سهمگین می باشد.
از اثرات مثبت مواد معلق موجود در سیلاب در پرورش گیاه بسیار سخن رفته است، لکن متاسفانه مدارک مستند چندانی در دسترس نگارنده قرار ندارند. تنها مرجع فارسی جدول 5 همین کتاب از گزارش صادقی و فریدون فرهی(1363)، مربوط به دهانه شور نیشابور است که در آن، اختلافهای فاحش بافت درصد اشباع(آّ) و میزان کربن آلی، ازت، فسفر و مواد خنثی شونده بین افقهای از یک طرف و افقهای از طرف دیگر به علت رسوبگذاری بوده است درباره اثر گل و لای نیل در حاصلخیزی مزارع مصر نیز ذکری زیاد رفته است، لکن در نبود مراجع علمی، مطلبی را که با قاطعیت درباره تأثیر مثبت رسوب در تغذیة گیاهی می توان عنوان نمود آن است که پس از احداث سد اسوان، و ته نشینی ذرات حامل مواد مغذی در آبگیر آن سد، بزرگران مصری ناچار به استفاده از کودهای شیمیایی گردیده اند (لنوار، 1984، ص ص 42-41).

هـ - مالکیت سیلاب
هرچند روانابهای اراضی ملی شده متعلق به عموم بوده، و ادارة آنها بر عهدة وزارت نیرو می باشد، مع ذلک، افرادی به خاطر سکونت در کنار رودهای دایمی و خشکه رودها، یا وابستگی شدید به آنها، دارای حقابه بوده و آبیاری و کشت و زرع، و تغذیة سفره های آب چاهها و کاریزهای ایشان، از سیلاب صورت می پذیرد؛ بنابراین، در برگرداندن رواناب از این بسترها بایستی حقوق صاحبان اولیة آب ملحوظ گردد. برای مثال، زندگی عده ای از ساکنان جلگة ابرکوه وابسته به سیلابی است که از دشت آباده به آن محل رسیده، و سفره های آزاد آب ابرکوه را تغذیه می کند. گرچه دشت آباده نیز با کم آبی شدیدی روبرو می باشد، نگاهداری آن قسمت از سیلاب که به جلگة ابرکوه جریان می یابد به هیچ وجه جایز نیس. از نظر قوانین شرع، زمین بالا دست، که آب در ابتدا بر آن سوار می گردد، بر زمین (های) زیر دست حق تقدم دارد، لکن آبیار تنها مجاز به نگاهداری حجمی معین از آن می باشد. کسب اجازه از وزارت نیرو برای برگرداندن سیلاب ضروری است.
و – شرایط خاک
همان طور که پیشتر گفته شد، پخش آب با توجه به اهدافی گوناگون از قبیل : حفاظت خاک و جلوگیری از فرسایش خندقی، تغذیة مصنوعی، رسوبگیری، به تأخیر انداختن یا مهار کامل سیل، و آبیاری سیلابی صورت گرفته، و از این رو مناسبترین اراضی با توجه به هدف طرح انتخاب می شوند. هرچند ممکن است برخی از مجریان برنامه های مهار سیلاب، که با گسترش آن از آسیبها و زیانهای سیل می کاهند، از آزادی چندانی در گزینش محل برخوردار نبوده، و ناگزیر از استفاده از اراضی در دسترس گردند، مع ذلک، از آن جا که آب به عنوان مهمترین عامل محدود کنندة زراعت در مناطق خشک و نیمه خشک ایران شناخته شده، و نقش عمدة خاک در آبیاری سیلابی نگاهداری آب جهت پرورش گیاه است، بنابراین، بهتر آن باشد که سیلاب در مرغوبترین زمینها گسترش یافته، و بیشترین بهره از منابع موجود به دست آید. شرایط خاک در محل اجرای طرحهای تغذیة مصنوعی در دفتر سوم ذکر گردیده اند، کیفیت خاکهای مناسب برای آبیاری سیلابی در این بخش مورد بحث قرار می گیرد.
بطور کلی، خاکهای مناسب برای آبیاری سیلابی بارور می باشند، بدین معنی که از بافتی متوسط، ساختمانی پایا، و عمقی زیاد برخوردارند، نفوذپذیری آنها کافی بوده و حالت ماند ابی به خود نمی گیرند، بدین ترتیب، چنین خاکهایی نیز عاری از نمکهای زیان آور، سنگریزة بسیار، سخت لایه ها، و سایر عوامل محدود کننده می باشد.پر واضح است که این خواص و صفات نسبی بوده، و دامنه ای وسیع را می پوشانند، گذشته از آن، منابع خاکی موجود در نزدیکی محل زندگی از عوامل عمدة تعیین نوع کشت، ور روش زراعت، به شمار می روند. Matson (1961) نفوذپذیری و عمق زیاد را از ویژگیهای خاکهای خوب برای پخش آب می داند؛ نامبرده بر آن است که اراضی دارای خاک سبک گاهی از بهترین شرایط برای گسترش سیلاب حاصلخیز، عمیق، و دارای بافت متوسط می باشند. نامبرده همة خاکها را جز ریگی ، شنی عمیق، شور، و کم عمق بر روی سنگ، مناسب می داند. Miller و همکاران (1969) ، بر اساس بررسیهای مفصل خود در مورد 104 شبکة طبیعی و مصنوعی گسترش آب در مراتع شش ایالت غربی آمریکا (مونتانا، ویومینگ، یوتا، کلرادو، آریزونا، و نیومکزیکو)، و با در نظر گرفتن تولید سالانة دست کم 1100 کیلوگرم علف خشک در هکتار برای قابل توجیه بودن اجرای طرحهای پخش آب، نتیجه گرفتند که مراتعی برای این روش آبیاری آمادگی دارند که ظرفیت اشباع خاک آنها 52-25 درصد وزنی بوده، و مجموع عمق افقهای A و B2 آنها به اندازه ای باشد که 12 سانتی متر آب را در حد ظرفیت مزرعه در خود نگاهدارد. این پژوهشگران سیلاب را در مراتعی که بافت خاک آنها خیلی سبک ، یا خیلی سنگین ، باشد منع کرده اند. خاک مزارع سیلابی صحرای نگو (فلسطین اشغالی) سبک ، و به عمق 0/3 -4/2 متر بوده، ظرفیت نگاهداری آب قابل استفادة آنها 170 – 150 میلی متر در هر متر می باشد (Evenari و همکاران، 1968؛ Tadmor و همکاران، 1970). تولید غلات و علوفه در این مزارع (در سطوح آزمایشی) در حد اراضی آبیاری شده با روشهای معمول گزارش گردیده است.
بهترین خاکها برای گشت گندم و جو، که سطوحی بسیار وسیع از آنها با روش سیلابی آبیاری می گردند، از بافتی متوسط تا سنگین ، حاصلخیزی فراوان، و عمقی زیاد برخوردارند. گرچه خاکهای دارای بافت متوسط تا سنگین معمولاً بیشترین محصول را تولید می کنند، مع ذلک، خاکهای متوسط تا سبک و خیلی سنگین نیز برای کشت این دو غله مورد استفاده قرار گرفته اند. اطلاعاتی بیشتر در این باره در بخش ظرفیت نگاهداری آب قابل استفادة خاک در ارتباط با زراعت سیلابی ارائه گردیده اند.
یونجه، گیاهی دیگر، که به خاطر داشتن ریشه های عمیق، رشد فراوان در صورت وجود آب و باروری زمین، و کند شدن فعالیتهای زیستی به هنگام کم آبی، گونه ای مناسب برای کاشت در شبکه های گسترش سیلاب به شمار می رود، خاکهای دارای بافت متوسط، عمیق، آهکی، و با زهکشی خوب را ترجیح می دهد. هرچند یونجه در برابر شوری نسبتاً پایدار است، مع ذلک، نمکهای قلیایی را تحمل نمی کند (Martin و همکاران، 1976، ص ص 436 ، 504 و 623). تشریح شرایط خاکهای مناسب برای سایر گیاهان زراعی، بوته ها، درختچه ها، و درختان از حوصله این بحث خارج بوده، و خوانندگان می توانند در صورت نیاز به دیگر مدارک مراجعه فرمایند.
ذکر چند نکته در ارزیابی مراجع نامبرده، شماری دیگر که در سایر بخشها مورد بحث قرار گرفته اند، و گزارشها و مقالاتی که از این پس عرضه می گردند، ضروری می باشد:
الف – کیفیت خاک پس از گسترش سیلاب تغییر یافته، و معمولاً در مورد زمینهای فرسوده رو به بهبود می رود؛ بنابراین، ممکن است اراضی نامساعد برای کشاورزی پس از رسوبگیری زمینه هایی بارور را برای تولید گیاهان فراهم آورند. اراضی سیلابی دهنة شور نیشابور، که ذکر آنها در بخش منابع خاکی (صفحات 26 تا 31) گذشت، شاهدی هستند بر این مدعا؛
ب – دستاوردهای یک گروه محقق، و تحت شرایطی مشخص، عیناً قابل تعمیم به دیگر نواحی نمی باشند؛ Hubbard و Smoliak (1953) افزایش سالانة تولید علوفه را در مرتعی واقع در ایالت مونتانا از 123 کیلوگرم در هکتار قبل از گسترش سیلاب، به 4222 کیلوگرم در هکتار بعد از انجام آن گزارش داده اند؛ French و Hussain (1964) موفق شدند محصول سالانة علفزارهای راخ میزان را در پاکستان غربی، با کاربرد روش آبیاری سلابی، از 180 کیلوگرم به 2240 کیلوگرم در هکتار برسانند؛ به همین ترتیب، علوفة قابل چرای نوارهای ابتدایی یکی از شبکه های پخش آب شنزار گربایگان، فسا، در عرض چهار سال از حدود 20 کیلوگرم به 1000 کیلوگرم در هکتار رسیده است (مذاکرات حضوری با آقایان بهروز ملک پور و بهرام پیمانی فرد، در بخش تحقیقات مرتع، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، 1365). بدیه

پروپوزال ارشد مدیریت بازرگانی کاربرد مدل گسترش عملکرد کیفیت به منظور توسعه محصول با فرمت ورد

اختصاصی از فایل هلپ پروپوزال ارشد مدیریت بازرگانی کاربرد مدل گسترش عملکرد کیفیت به منظور توسعه محصول با فرمت ورد دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

فرمت ورد قابل ویرایش

تعداد صفحات: 11

شامل:

مقدمه

بیان مسئله

ضرورت و اهمیت موضوع

سوالات تحقیق
روش تحقیق

منابع