فهرست مطالب:
عنوان صفحه
-تعریف بازار 1
-رقابت به صورت اصل رفتاری3
-معنای رقابت4
-رقابت از دید گاه های قانون5
-معمولا اقتصاد دانان در مورد چه بازارهای صحبت می کنند7
-بازار رقابت کامل8
-بازار رقابت انحصاری11
-تعادل کوتاه مدت در شرایط رقابت انحصاری 12
-تعادل بلند مدت در شرایط رقابت انحصاری13
-متغیر های گزینه ای15
-بازار انحصار چند جانبه16
-مدل های انحصار چند جانبه 24
-بازار انحصار کامل25
-تنظیم و کنترل انحصار28
-قوانین ضد انحصار28
-ضمایم
- رقابت از دیدگاه‌های گوناگون
با توضیحی که در مورد مفهوم رقابت ذکر شد، به نظر می‌رسد که نباید در مورد تفسیر آن اختلافی وجود داشته باشد؛ امّا با مراجعه به متون اقتصادی، شاهد تفاسیر گوناگونی از رقابت هستیم که در طول زمان پدیدار شده‌اند. این دیدگاه‌ها به اختصار ذکر می‌شوند:
۱) رقابت آزاد از نگاه اسمیت
رقابت از منظر «آدام اسمیت» فعالیت و حرکتی است که فقط در وضعیت‌های «عدم تعادل» یعنی هنگامی که برابری عرضه و تقاضا به هم می‌خورد پدید می‌آید. هنگامی که اضافه عرضه‌ای به وجود می‌آید، عرضه کنندگان برای تحمیل آن به دیگران با یک‌دیگر رقابت میکنند و برعکس، هر گاه عرضه کاهش می‌یابد. متقاضیان به رقابت برای اختصاص دادن کالاهای موجود به خود برمی‌خیزند (رنانی، ۱۳۷۶: ص ۸۵)، و نتیجهٔ رقابت، در هر دو حالت، رسیدن به تعادل بین عرضه و تقاضا خواهد بود. از دیدگاه اسمیت منافع شخصی، افراد را به کارهایی رهنمون می‌کند که به نفع جامعه خواهد بود و نتیجهٔ نهایی آن برابری عرضه و تقاضا است.
۲) رقابت از منظر نئوکلاسیک‌ها
از اواخر قرن نوزدهم با ظهور اقتصاددانان نئوکلاسیک، رقابت به طرز دیگری تعبیر شد. آنها رقابت را به ساختار وضع تعادلی بازار، تعریف می‌کردند. به عقیدهٔ آنها، اگر در بازاری، فروشندگان بسیار با خریدارن متعددی معامله کنند و هر کس از قیمت‌هایی که دیگران بر اساس آن خرید و فروش میکنند به خوبی آگاه باشند می‌توان گفت رقابت وجود دارد (تفضلی، ۱۳۷۲: ص۳۴۹). دو شرط یاد شده یعنی زیاد بودن رقیبان و آگاهی کامل از قیمتها به وسیلهٔ کورنو و جونز که از اقتصاددانان نئوکلاسیک هستند بیان شد. اجورث، ترکیبی از شرط کورنو (بینهایت بودن تعداد رقیبان) و شرط جونز (اطلاعات کامل) را برای رقابت کامل بیان کرد. وی هم چنین، مسألهٔ همگن بودن کالاها را برای تحقق رقابت ضرور دانست. وی برای از بین بردن توانایی مشارکت کنندگان برای تاثیرگذاری بر روی قیمت، ضرورت «تقسیم‌پذیری» کالا را مطرح کرد (رنانی، ۱۳۷۶: ص۸۷). جان بیتس کلارک (John Bates Clark: ۱۸۹۸) نیز، مسألهٔ «تحرّک کامل عوامل» را برای پیشگیری از انحصار و برقراری قیمت یگانه مطرح کرد. مشاهده می‌شود که آن‌چه در متون اقتصادی رایج خُرد به صورت مدل رقابت کامل مطرح می‌شود، همین مدلی است که از نئوکلاسیک‌ها به صورت ساختار در وضعیت تعادلی نقل کردیم در مقابل مدل کلاسیکی رقابت که در آن، رقابت از وضعیت غیرتعادلی آغاز می‌شود و نتیجه‌اش رسیدن به تعادل در بازار خواهد بود؛ یعنی رقابت کلاسیکی یک مفهوم پویا است؛ در حالی که مدل نئوکلاسیک‌ها رقابت را به صورت مفهوم ایستا مطرح می‌کند.هایکک معتقد است که رقابت کلاسیکی را می‌توان رقابت دانست؛ در نظر اینان، رقابت نزدیک است محقق شود. امّا رقابت کامل نئوکلاسیکی استحقاق کمی دارد که رقابت نامیده شود؛ زیرا فرض می‌کند که وضعیت فعلی پیش‌تر وجود داشته است؛ امّا در دیدگاه کلاسیکی، رقابت نزدیک است محقق شود (همان: ص۸۸). نتیجهٔ آن این است که فرض وجود وضعیت فعلی از زمان قبل (رقابت نئوکلاسیکی) نه تنها مانع همهٔ فعالیت‌هایی که فعل رقابت کردن وصف می‌کند، می‌شود بلکه آنها را تقریباً ناممکن می‌سازد. کلارک بزرگ‌ترین مشکل نظریهٔ نئوکلاسیک را ایستایی آن می‌دانست (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۸۹.
۳) فرایند رقابتی تخریب خلاق: نظریهٔ شومپیتر به نظر شومپیتر تحول مداوم در محصولات و روش‌های تولیدی، ذاتی خودِ سرمایه‌داری رقابتی است و مفهوم رقابت کامل نمی‌تواند این فرایند را توضیح دهد. به نظر وی، رقابت واقعی میان بنگاههای کوچکی که تولید کنندهٔ کالای یکسان هستند در نمی‌گیرد؛ بلکه میان بنگاههای مبدع و دیگر بنگاهها رخ می‌دهد. وی می‌گوید:
آن‌چه مهمّ است، عبارت است از رقابت در کالاهای جدید، تکنولوژی جدید، منابع عرضه‌های جدید، نوع جدید سازمان. این رقابت آن‌چنان موثرتر از انواع دیگر است که می‌توان آن را به یک بمباران در مقایسه با فشار دادن یک درب تشبیه کرد... اهرم نیرومندی است که سرانجام تولید را گسترش می‌دهد و قیمتها را پایین می‌آورد... (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۱۲۴.
بر اساس نظر شومپیتر، ابتدا ابداعی صورت می‌گیرد (خلاقیت) و انحصارگذرا را شکل می‌دهد و سودهای انحصاری به ارمغان می‌آورد؛ آن‌گاه این ابداع پخش می‌شود؛ سپس در معرض ابداعات جدید قرار می‌گیرد که سودهای انحصاری آن‌را از بین می‌برد (تخریب) و این جریان همچنان ادامه می‌یابد (رقابت دینامیک) (رنانی، ۱۳۷۶: ص۹۱). وی می‌گوید:
این فرایند تخریب خلاق، اصل اساسی سرمایه‌داری است؛ چیزی است که سرمایه‌داری در آن خلاصه می‌شود (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۱۲۲)؛ البتّه شومپیتر می‌پذیرد که امکان دارد برخی بنگاهها موفق شوند از این فرایند رقابتی بپرهیزند. در این حالت، وضعیت آنها به تدریج به وضعیت انحصاری دائم تبدیل می‌شود که در تاریخ سرمایه‌داری فراوان اتفاق افتاده است. خلاصهٔ سخن اینکه شومپیتر از منتقدان جدی رقابت کامل نئوکلاسیک‌ها بود و رقابتی را که در آن مدل مطرح می‌شود سبب رکود و بی‌رونقی می‌دانست و رقابت پویا را در یک روند بلند مدت به جای آن مطرح می‌کرد؛ امّا رقابت به صورت فرایند تخریب خلاّق را که به جای رقابت کامل مطرح می‌کرد نیز در بسیاری موارد زمینه‌ساز بروز انحصار می‌دانست و درجه‌ای از انحصار را می‌پذیرفت. به دنبال نظریات او، نظریه‌های جدیدی مانند «رقابت ناقص» (Imperfect Competition) و «رقابت انحصاری» (Monopolistic Competition) برای تبیین وضعیت جدید بازارهای کشورهای سرمایه‌داری مطرح شد.
معمولا" اقتصاددانان در مورد چه نوع بازارهایی صحبت میکنند؟
الف-چهار نوع مختلف بازار که اقتصاددانان معمولا" مشخص وشناسایی می نمایند عبارتند از
- بازار رقابت کامل
- بازار رقابت انحصاری
- بازار انحصار چند جانبه فروش
- بازار انحصار کامل
و سه نوع اخیر ساختار بازار در محدوده و قلمرو موضوع رقابت ناقص قرار دارند
